+9 əjdaha
1. bu sifarişi verən: rəisin yanında fırlanan amma nə işlə məşğul olduğu bilinməyən adamolacaqlar çox bəsitdi millətin məcburi şəkilcə həmin ərazilərə köçürdülməsi başlanacaq təbii ki infrastruktur qurulandan sonra. bundan sonrakı mərhələlərdə dəyərli olan bütün mədənlər işlənəcək potensial bütün layihələr həyata keçirilməyə çalışılacaq. indi kimsə fikirləşər ki, heç bakıda eləmirlər bunları qarabağ hara. demək istəyirəm ki, ilhamın qarabağı azad etməyi nə qədər realdırsa bu addımların qarabağ iqtisadiyyatı üzərində atılmağı o qədər realdır.
nəysə keçim potensial dediyim şeylərə danışıme biraz.
Gəldik çoxdan yazmaq istədiyim bir mövzuya. Əslində mən bu yazının yerinə baxdığım bir serial haqqında olan təəssüratlarımı bölüşəcəyim bir yazı yazacaqdım. Elə bil içimdən bir səs bu mövzu ətrafında yazmağı mənə təlkin etdi və bir anlıq həvəslə araşdırma etməyə başladım. Mövzumuz Qarabağda potensial iqtisadi mühitdir. Adı sizi qorxutmasın. Qarabağ bizdə olsa idi nələrdən pul qazana bilərdik ondan danışacam.
Çox təəssüf ki, mən bu yazını öz ata-baba yurdum olan Cəbrayıldan - Qarabağdan yaza bilmirəm. Həmişə mənə "Orada yaşasaydım necə olardı?" sualının cavabı maraqlı olub və bu sual altında da bir çox dəfə alternativ reallıqlar canlandırmışam xəyalımda. Mümkünsüz kimi görünür amma bəlkə də bir ümid nə vaxtsa real olar bu düşüncələrim.
Düşüncələrim içərisində orda bir dünya brendi yaratmaq olub həmişə. Müxtəlif sahələrdə öz fantaziyamı canlandırmışam. Amma bu gün xəyallardan yox reallıqdan danışacam. Qarabağda hansı biznes sahələri var? Loru dildə desək nədən pul tutmaq olar? Onu aydınlaşdıracağıq. Keçək araşdırmaların əsası olan statistika və rəqəmlərə. Onlar yalan danışmır.
Əvvəlcə baxaq görək Qarabağda indiyə qədər hansı istehsal sahələri aktiv olub. Qarabağın ən məhsuldar vaxtları yəqin ki, Sovet dönəmində idi. Çünki bu bölgə həmin dövr üçün nəzarət altında idi. Qeyd edim ki, Qarabağ adam başına ən çox üzüm istehsal edən bölgə olub bu dönəmlərdə. Babamın da həmin vaxtlar kələsəri(üzüm bağı) olub. Qalsa idim yəqin indi aqronom olardım kimi fikirlərdə ağlımdan keçir bəzən.
Üzüm istehsalı varsa, mütləqdir ki, alkoqol da istehsal olunsun. Qarabağ tut arağı ilə məşhur olub. Bundan başqa burada çaxır, konyak kimi digər alkoqol məhsulları da istehsal olunub.
Atamın mənə danışdıqlarına görə üzümün yaxşısı seçilib Leninqrada göndərilərmiş. Burada çaxır çox çəkilməz əsas hazırlanma prosesi yenə də Rusiya ərazisində aparılarmış.
Qısa olaraq desək bizimkilər kölə kimi çalışırmış, üzümün yaxşısını rus yeyirmiş. Səbəbi də çox aydındır ki, çaxır niyə burda çəkilməyib. Belə bir texnologiyanı hər yoldan keçənə öyrətmək olmaz. Həmin insana "yoldaş" desən belə.
Bu yaxınlar da səhv etmirəmsə Bosniya və Hersoqovinadan burada istehsal olunan konyak tapılıb. insanı az da olsa xoşbəxt edir açığı belə bir mənzərə.
Hazır başlamışıq insan sağlamlığına ziyanlı olan şeylərdən davam edək. Həmin dövrdə siqaret indiki qədər yayğın olmasa da yayılması üçün əldən gələn edilirdi. Təbiidir ki, tələb varsa istehsal da var. Qarabağ həmin dövrlər həm də siqaret istehsal edirdi.
Keçək biraz da pambıqdan danışaq. Sovet dövrünün ikonasına çevrilmiş pambıq tarlalarından Qarabağda da olub. Ümumi olaraq götürdükdə isə Azərbaycan pambıq istehsalında çox güclü olub vaxtikən.
Nədən danışaq sizə mədənlərdən. Qarabağ qızıl və mis yataqları ilə zəngin bir regiondur. Bu məsələyə birazdan deyinəcəm amma hələlik qısa olaraq üstündən keçmək istəyirəm ki, burda bu istehsal sahəsindən də pul qazanılıb vaxtilə.
"Sovetin vaxtı"nı danışdıq keçək biraz da coğrafi cəhətdən bu bölgəni incələyək. Həmişə olduğu kimi yenə də Azərbaycanca mənbə tapmaqda çətinlik çəkdim. Mövzum Azərbaycanın bir regionundan ibarət olsa da. Keçək bir xəritə var ona baxaq davam edəcəyik mövzunu.
Xəritəyə yaxından nəzər yetirək. Bir neçə rayonu üzdən, qısa olaraq nəzərdən keçirək. Başlayaq öz torpağım(burda da yelibazlıq) olan Cəbrayıldan.
Cəbrayıl istər turistik cəhətdən istərsə də yeraltı və yerüstü zənginlikləri ilə başdan ayağa bir sərvətdir.
Mədəni və tarixi əhəmiyyəti olan Xudafərin körpüsü və 1500-dən çox yaşı olan Çinar ağacı və onun üzərində inşa edilmiş çayxana turistləri cəlb etmək üçün əla olardı.
Saydıqlarımdan başqa 18-19-cu əsrlərə aid memarlıq abidələri də bu regionda geniş imkan yaradır bu sahə üçün. Bundan əlavə gözəl təbiəti də bu yerləri cəlbedici qılır. Yəni ki, turistik bir məqsədlə burada istirahət mərkəzləri, otellər açılsa idi böyük gəlir əldə olunardı. Məsələ təkcə istirahət etməkdən getmir əlavə olaraq burada vaxtilə muzeylər fəaliyyət göstərib. Hansılar ki, təxminən 20 minə yaxın eksponat sərgilənib həmin muzeylərdə.
Keçək yeraltı, yerüstü sərvətlərə. ilk olaraq qeyd edim ki, Cəbrayıl böyük bir mərmər ocağıdır. Tək mərmər yox həm də sement, əhəngdaşı və digər tikinti materialları üçün lazım olan xammal bu bölgədə tapılır. Çox insan tərəfindən bilinməsə də Cəbrayılda neft yataqları və dəmir filizlərinin tapıldığı mədənlər də mövcuddur. Baramaçılıq, taxılçılıq, heyvandarlıq və əsasən də üzümçülük üçün burda əlverişli şərait var. Vaxtilə burada quşçuluqla məşğul olunub ki, bərpa etmək kimi bir imkanımız olsa bu da çox gəlirli bir sahə ola bilər.
Özümünkünü dedim indi keçək hal-hazırda həmin torpaqlara məskən salmış rejimin Stepanakert adlandırdığı və özünə paytaxt seçdiyi Xankəndiyə.
Xankəndi vaxtilə çox da saya sayılmaz bir yer olub. Təxminən 18-ci əsrlərdən etibarən aktuallaşmağa başlayıb və özünün lalə dövrünü 20-ci əsrdə yaşayıb.
Yuxarıda gördüyünüz bir çox məhsullar məhz Xankəndidə istehsal olunub. Yəni Xankəndi Qarabağın sənaye mərkəzi olub. Burada ipək kombinatı, ayaqqabı, xalça, tikiş fabrikləri, süd kombinatı və şərab zavodu kimi müxtəlif zavod və fabriklər fəaliyyət göstərib. Düşünürəm ki, biz bu zavod və fabriklərlə asanlıqla dünya brendi yaradıb xarici bazara çıxa bilərik. Cəbrayıl zonasında olduğu kimi burda da mərmər, əhəngdaşı və əlavə olaraq gil çıxarılır. Bu region nisbətən təzə olduğu üçün açığı desək çox da tarixi abidəsi zadı yoxdu. Dirəşməyin yeri də yoxdu olmayanda olmur.
Gəldik haqqında ən çox danışılan Kəlbəcərə.
Bir sözlə cənnət. Sadəcə turizmlə də çox böyük gəlir əldə etmək olar bu regiondan. Hər tərəf dağlıq, meşəlik.
Təsəvvür edin regionda 30 mindən artıq bulaq var. Bu nə deməkdir düşünün. Bulaq demişkən qısa bir söz deyim davam edək.
Azərbaycanın gələcəkdə su rezervlərini bundan əvvəlki yazılarımdan birində danışmışdım(bax: su savaşları). Çətinliklərlə üzləşməmək üçün gərək suyu ehtiyyatlı bir şəkildə istifadə edək. Azərbaycanda olan anbarlardan biri də Mil-Muğan su anbarıdır. Bundan əlavə bu yerlər dağlıq ərazi olduğu üçün su ehtiyyatı ilə zəngindirlər. Təsəvvür edin sadəcə Kəlbəcərdə 30 mindən artıq bulaq var. Bu da Qarabağı dəyərli edən bir səbəbdir bunu da qeyd edim dedim.
indi davam edə bilərik. Karlovı-Varı adı hər kəsə tanışdır yəqin ki. Bu müalicəvi suyun şəfasından faydalanmaq üçün hər il minlərlə turist Çexiyaya gedir. indi isə sizə bir fakt deyəcəm və Azərbaycanın nələri qazana biləcəyini özünüz təsəvvür edəcəksiniz. Kəlbəcərdə olan istisu tərkibcə Karlovı-Varı ilə eynidir hətta bəzi cəhətlərinə görə ondan daha yaxşıdır.
Düşünün yaxşı reklam edilsə hər il nə qədər turist sadəcə bu müalicəvi bulaq üçün bura gələ bilər. istisu haqqında uzun-uzadı danışmayacam onsuzda bu barədə çox yerdə məlumat var gəlin digər imkanlara da nəzər yetirək ondansa.
Alüminium, civə, xromit kimi bahalı filizlərlə zəngin olan region həm də ən dəyərli mədənlərdən olan qızıla sahibdir. Ardını siz düşünün. Yəqin ki, Kəlbəcərdən çıxarılan qızıllar barədə xəbərlərə indiyə qədər rast gəlmisiniz. Çox zəngin bir regiondu, həqiqətən. Qarabağın turistik mərkəzi adlandırardım bu yerləri. V.Avixin də dediyi kimi "Kim Tərtərçay dərəsi boyunca seyr etməmişdirsə, isveçrənin gözəlliyinə yalnız o məftun ola bilər".(Kimdi heç bilmirəm, ətağa)
Qeyd edim ki, məqaləyə seçdiyim rəsim(ayaqqabılar olan) 2010-cu ildə Kəlbəcərdə Charles O'Rear tərəfindən çəkilmişdir.
Sayılası çox şeylər var. Adi bir xəritədən yola çıxaraq nələrə sahib olduğunu gördük bu regionun. Altdakı xəritədən də imkanlarımızın nə dərəcədə yüksək olduğunu asanlıqla sezə bilərik.
Çox təəssüf ki, bu gün Qarabağ Artsax adlanan rejimin ixtiyarındadır və biz saydığım potensial yerlərin heç birini istifadə edə bilmirik. Səbəb isə vaxtilə atılan siyasi addımlardır ki, bu gün həmin addımların səhvini sadə vətəndaşlar və xüsusən də Qarabağlılar çəkir. Dərd bir dərd deyil. insan danışmağa utanır ki, 25 il keçib heç bir addım atmırıq. Necə ki, vaxtında torpaq işğal olunanda sakit durmuşduq bu gün də eyni vəziyyətdir. Aydın Xırdalanlının illər qabaq ANS-in efirində "De gəlsin" verilişində dediyi meyxanayla yazını sonlandırmaq istəyirəm. Özünüzə yaxşı baxın. Çalışın əlinizdə olanların qədrini bilin və sizin olanı almaq üçün həmişə can atın.