niche: uyğun, əlverişli şərait
construction: quruluş, yapı, struktur
Əgər insanın mədəni *
ingilis dilində cultural birbaşa olaraq mədəni mənasına gəlmir, ancaq türk dilindəki kimi kültürel sözü yoxdur bizdə
fəaliyyətləri içində yaşadığı mühiti dəyişdirir, yenidən şəkilləndirirsə, o zaman insanlar, həmçinin, təbii seçmə *
natural selection
təzyiqlərini, proseslərini dəyişdirir. Mühiti yenidən istənilən populasiyanın təkamül edə biləcəyi şəkildə yenidən modelləmə prosesinə niche construction deyilir. Niche construction populasiyaları təbii seçmə zamanı üzləşə biləcəkləri təhlükələrdən qorusa, seçim dinamiklərini yavaşlatsa da, populasiyaları niche constructionların şəkilləndirdiyi yeni seçim dinamiklərinin subyekti edir.
məsələn, təkamüli prosesdə "yaxşı görmək" survive üçün avantaj olsa da, yaxşı görənləri seçən təbii seçmə dinamikləri x ölkəsində eynəklərin yüksək əlçatanlığı sayəsində şəkillənən niche constructiona görə yavaşlayıb. və ya, y ölkəsində insanları vəhşi heyvanlardan qoruyan niche constructionu insanları başqa "heyvanların" təhlükəsinə salıb: mikroblar, bakteriyalar, hivlər və s. əvvəllər yırtıcı heyvanlara qarşı müqavimətli olanlar survive edirdisə, indi mikroblara qarşı müqavimətli olanlar təbii seçmə təzyiqləri qarşısında daha avantajlıdır.
digər heyvanlar üçün yaradılan niche constructionlarına misal kimi labarotoriyalar göstərilə bilər. empirik reallıqda süregelen dinamiklər labarotoriya şərtlərindəki dinamiklər ilə fərqlidir və nəticədə fərqli constructionlara sahib olurlar; bunlardan biri daha niche *
əlverişli
olur. modern elmin işləmə prosesində də labarotoriya şərtləri həyatın özündən ayrı tutulmuşdur. heideggerin modern elmin bu kimi fərqliliklərindən bəhs edən bir ifadəsini ulus baker bir seminarında izah edərək daha açıqlayıcı etməyə efor göstərmişdir. ulus bakerin açıqlamasını da bura qoyuram:
Alman düşünürü Heidegger’in bir gözlemi vardı, dünyayı ve hayatı gözlemleme konusunda. “Aristo gibi birisi, bir deniz yumuşakçasım alıp muhafazasından çıkarıp, yani kabuğundan çıkarıp inceledi ğinde, gerçek hayatı gözlemleyebiliyordu henüz,” diyor Heidegger. Ne demek “gerçek hayatı gözlemlemek”? Yani kurduğu şey bir laboratuvar değildi, demek istiyor. “Gerçek ha yatta gözlemlemek” demek, doğal bir varlığı gerçek hayat içinde gözlemlemek demek, onu okyanusta yaşarken ince lemek, görebilmek demektir, yani canlı görebilmek, yaşadı ğı gibi görebilmek demektir. Modem bilim bunu yapmıyor mu? Yapıyor. Ama Heidegger’in söylemek istediği başka bir şey var: modem bilimin “laboratuvar koşullan” diye bir şey yaratmış olması. insan bilimleri, beşeri bilimler de bu laboratuvar koşullanndan çok uzak değil; tarih içerisinde, top lumu laboratuvar olarak kullanan iktidar mekanizmalan da çok tanıdık. Sosyolojik bir incelemeyi, bir kent incelemesini pekâlâ bir tür laboratuvarda yapılan bir deneye benzetebilirsiniz. Tek bir fark var belki, söz konusu laboratuvann içinde yaşıyoruz, bilim adamının kendisi de yaşıyor. Heidegger’in söylemek istediği bundan birazcık daha derin bir meseleydi. Modern bilimin kuruluşu, hayat içerisindeki bir akışı göz lemlemeyi ilke olmaktan çıkarmıştır. Yani Aristo, okyanustayken canlı olan bir yumuşakçayı çıkanp inceleyip yerine bırakabilirdi ya da karaya vurmuş, ölmekte olan bir yumuşakçanın ölümünü inceleyebilirdi. Ölüm orada hayatın bir vakası olarak vardı. O varlıkla ilişki, laboratuvar koşullan dediğimiz çerçevedeki ilişkiden çok farklıdır. Dikkat eder seniz laboratuvar koşullan dediğimiz tümüyle soyut mekanizmalar, cetveller, bağımsız/bağımlı değişkenlerin önceden belirlenmesi, bir dizi test bunun etrafında, bir ömeklem se çilmesi bu çerçeve içerisinde. Doğrudan gözlem yoluyla ya pılan ya da deney yoluyla yapılan bir test süreci...
)