azərbaycan dilinin türkiyə türkcəsi ilə kirlədilməsi

sözlükdə həmişə mübahisə yaradan , bir - birinə söz soxmağa çalışan başlıqlardan qaçınmağa çalışıram. amma bu dəfə yazacam.
ilk öncə onu vurğulayım ki , dünya üzərində o amazon meşələrindən çıxmamış , afrikanın cəngəlliklərində yaşayan qəbilələrin dili xaric , təsirə məruz qalmamış , söz alıb - verməmiş dil yoxdur . hətta , çox araştırsan onların da qonşu qəbilələrlə söz alış - verişi tapılacaq. müasir türk dilləri içində ən az təsirə məruz qalanlardan biri yakutcadırsa , onda da monqolcadan , tunquzcadan izlər var. dillər hər zaman qonşu dillərlə - eyni kökdən olsun vəya olmasın - qarşılıqlı alış-verişdə olur. yəni , dil hər zaman təsirə məruz qalır , qalmalıdırda . dilimiz farsca , ərəbcə tərəfindən məhv edilib şivənləri boş quruntudur. çünki dilimiz sözü alanda , bu 2 dilin qrammatik quruluşunu da almır ki . sözü alır , onu öz qrammatik quruluşuna uyğunlaşdırır . şəkilçi baxımından zəngin olan və aqqlütinativ olan dillər asanlıqla başqa dilin quruluşunu almaz . sizə səfəvi dövrü iranından bir misal verim , fikrim tam aydın olsun. şahın quşcuları , qorçuları , fars dilli narrativ mənbələrdə eynilə belə keçir - qusçubaşiyan , qorçubaşiyan - quşcuların başı və qorçuların başı. sözlər hər ikisi türk mənşəli sözlərdir , ancaq cəm şəkilçisinə diqqət edin , farscadır. bu sözlər farscaya keçib , ancaq fars cümlə quruluşuna uyğunlaşıb . ümumu türk dillərindən farscaya 5000-dən çox söz keçib . orxun abidələrində belə soqd dilindən alınma sözlər var. tanq imperiyası dövrünə aid çin qaynaqlarında da türkcə ifadələr var. ( maraqlılara ifadəni tam olaraq da deyə bilərəm). ümid edirəm ki , bu mövzuda fikrimi kifayət qədər izah edə bildim. keçək əsas məsələyə.
dil o zaman çirklənər ki , o dildə danışanların nümayəndəsi olan və orada - burada təhsil aldığı ilə öyünən gənclər o dili bilməsin , o dili ala yarımçıq danışsın. bəli , azərbaycan - dili - yəni bizim istifadə etdiyimiz dil - çirkləndirilir. bunu da çirkləndirənlər bizlərik . bu bəhs etdiyiniz " çirklənmə " də təbii yolla baş vermir . yəni , dilin özü söz alıb - vermir. sən gedirsən , türkiyədə dılğır bir anadolu universitetində oxuyursan , başlayırsan hesabından , bloqundan araya türkcə sözlər sıxışdırmağa . sıxışdır , problem deyil. hər kəs istədiyi kimi danışa bilər . ancaq gəlib " azərbaycan dili kasıbdır " , " özümü ifadə edə bilmirəm " , nə bilim nədir desən , olmaz. bu vaxt mən də sənə deyərəm ki , dil heç də kasıb deyil. sən " uşaq və buz " , " xoruz " şerləri xaric azərbaycan ədəbiyyatından xəbərsizsən. bir də , ictimai yerlərdə ağzına su alıb oturmayasan deyə , bir - iki axundov ifadəsi əzbərləmisən. sən ənvər məmmədxanlı , süleyman sani axundov , süleyman rəhimov və b. azərbaycan dilində gözəl yazan yazıçıları oxumamısan deyə , bu dil kasıb deyil ay qardaş. dili sənin arasına sıxışdırdığın "abi" , "vallahi" , "adam" və s. ifadələr it gününə qoyur. bir misal verim , deyirsən ki , " adam çox gözəl aktyordur" . ay başına - gözünə döndüyüm , azərbaycan dilində o adam sözü heç vaxt sənin o ifadə etdiyin kimi işlənməyib axı. niyə gətirib o küçə türkcəsini soxuşdurursan bura , sonra da deyirsən özümü ifadə edə bilmirəm , dil kasıbdır. əgər azərbaycan dilinə fikir bildirəcəksənə ilk öncə o ağzınızdakı küçə türkcəsini tüpürün yerə . əgər türkiyədə düz - əməlli ictimai mühitdə olmusunuzsa görəcəksiniz ki , nə qədər səlis türkcə danışsanız o qədər sizə sayğı duyulur. açın 70 və 80-ci illərin trt spikerlərinin danışıqlarına qulaq asın və feyz alın. indi isə salamat türkcə danışanda yoxdur . ciddi deyirəm aztv izləyin. gözəl axıcılıq , təmiz intonasiya , yerli yerində ifadələr. əzizlər , xalq ifadələri işlətməkdən çəkinməyin . bu sizin "cool"uğunuza xələl yetirmir , əksinə sizi daha da ucaldar .

dilimizdəki arqo sözlərin etimologiyası

axmaq - ərəbcədən dilimizə keçmişdir. xmq kökündən törəyib , təxmini ağlı başında olmayan mənasına gəlir
am - (bax: am)
daşşaq - qədim türkcədə , indiki türkiyə türkcəsində işlənən dış sözündən formalaşıb. bu söz də daşmaq felindındir. məlum orqan insan bədənində qabarıq olduğu üçün , yəni daşdığı üçün belə adlanıb. sondakı aq isə - ıq şəkilçisidir.
dəyyus - ərəbcədən alınmadır. hərfi mənası arvadını satan vəya arvadı tarafından aldadılan kişidir
fahişə -ərəbcədən alınmadır. azğın , utanmaz , həddini aşan mənasındadır.
gic - bu sözün etimologiyası heç cür anlaşılmır. qədim türkcədə bir kıçı- vəya kiçi- feli var ama bu da qaşımaq mənasına gəlir. qıcıqlanmaq feli yuxarıda bəhsi keçən fellərlə əlaqəlidir . ama gic sözü ilə bir əlaqə qurmaq olmur. gicgah sözünə görə farsca olduğu qənaətinə gəlsəm də , gicəllənmək feli məni türkcə olduğu qənaətinə gətirir. sonda , müdhiş filoloqlarımız tərəfindən etimologiyası aydınlaşdırılmalıdır.
göt - qədim türkcədə yüksək mənasına gəlir , bu da qədim türkcədə kö - qalxmaq felindən formalaşıb. götürmək feli ilə arasındakı bağı qurun. türkcənin müxtəlif dövrlərindı və müxtəlif ləhcələrində arxa , heyvan arxası , kürək mənalarında işlənib.
qancıq - soqd dilindən alınmadır. gənc qız mənasına gəlir soqd dilində. farscadakı kəniz sözü ilə eynidir.
qəhbə - ərəbcədən alınmadır. fahişə sözündən alınmadır . hərfi mənaları da eyni mənaya gəlir
qurumsaq - farscadan alınmadır. türkcədə ilk olaraq cağataycada görülüb . namussuz , şərəfsiz sözləri ilə eyni mənaya gəlir.
lezbiyen - lesbos adasının adından alınmadır. çünki tarixin bilinən ilk homoseksual qadını çairə sappho bu adada yaşamışdır. bağlantını qurmaq elə də çətin deyil
osturaq - qədim türkcədə osur felindən formalaşıb. yellənmək mənasındadır. çoxumuzun nənəsi uşaq olanda qaz buraxanda edəndə yelletdin deyərdi. deməli , ilk mənası hələ də dilimizdə yaşayır.
peysər - farsca başın arxa tərəfi mənasına gəlir .
sik - türkcə , bəzi ləhcələrimizdə hələ də işəmək felinə siymək deyilir. sik də siymə işinə yarayan orqanıdır. türkcənin müxtəlif dövrlərində söz sonundakı y-k dəyişmələri normaldır.


yadıma düşdükcə əlavələr etməyə çalışacam
lezbiyen arqo söz deyil , sadəcə etimologiyası bilinsin deyə yazdım

kürdüstan

qaynaqlarda ilk dəfə səlcuq imperiyası zamanında işlənən , sultan səncərin tətbiq etdiyi yeni inzibati idarə etmə sistemində bir əyalət. indiki türkiyənin cənub - şərqi , suriyanın şimalı , qərbi azərbaycan ostanı ilə uzaqdan yaxından əlaqəsi yoxdur. bugünkü kürdüstan regional muxtar bölgəsinin isə sadəcə cənub-şərq qismini əhatə edirdi. daha çox iranın kürdüstan ostanı nın cənubunu , kirmanşahı , luristanın bir qismini əhatə edirdi. tarixən isə siyasi məqsədli yox , coğrafi məqsədli istifadə olunmuşdur. yalnız , 20. yüzilliyin ortalarında iraqda yüksələn kürd milliyətçiliyi ilə , və sonradan bunun pkk ilə türkiyəyə də sıçraması ilə siyasi , irredendist bir hal aldı kürdüstan anlayışı. kürtlərə görə kürdüstan 4 parçadan ibarətdir
1. bakure kürdüstan -yəni şimali kürdistan. türkiyənin bilinən qismi .
2. başure kürdüstan - cənubi kürdüstan . bugünkü şimali iraqdakı kürd muxtariyatı .
3. rojhilata kürdüstan - şərqi kürdüstan . rojhilat gündoğar deməkdir. buraya daxildir bizim cənubi azərbaycan adlandırğımız iran azərbaycanının qərbi azərbaycan ostanı və kürdüstan ostanı və cənubdakı bəzi ərazilər
4. rojavaya kürdüstan - yəni günbatar , qərbi kürdüstan. buraya da daxildir şimali suriya. son vaxtların məşhur pydsinin ərazisi yəni
kürtlər bu regionlardan 3. də net şəkildə azlıqdadırlar . etnik azərilər çox daha üstündürlər bu regionda
(bax: qərbi azərbaycan ostanı)

20 iyul 2015 türkiyə suruç partlayışı

gedib türkiyədə 2-3 cihangir solcusu arqumenti öyrənib , gəlib burada entry kasmayın . oradakıların nə zibil olduğunu da bilirik , sgdfnin də nə zibil olduğunu. oyuncaq aparırlarmış . berkin elvan da çörək almağa çıxmışdı onsuz. əlində molotof , 14 yaşımda okmeydanında polisə fişəng atır , öldürüləndə çörək almağa gedən olur. oraya çıxmısansa , polis şiddətini də gözə almısan deməkdir. yoxsa çıxıb , çörək zad ağlamayın. axmaq ekşivari dhkp-c , tikko mübahisələrini burada da görəndə adamın mədəsi qalxır. adam bir də , dhkp-c şəhidi deyir. qoçu sən hələ şəhitliyin islami bir anlayış olduğundan xəbərsizsən deyəsən. türklərin gijdillaq , diyalektikdən uzaq , nato mermer nato kafa mübahisələrinin buraya da urcah olmaması ümidi ilə

ordu və sekulyar cəmiyyət

hər nə qədər anti-militarist düşüncə sahibi olsam da, bəzi cəmiyyətlərdə ordu demokratiyanın qorunması nöqteyi-nəzərindən həddindən artıq önəmə sahibdir. heç şübhəsiz, keçmişi teokratik və qatı monarxik qaydalarla idarə edilən ölkələrdə sekulyar dövlət qurmaq və bu dövlətin sekulyar idarəetmə çarxını döndürmək asan deyil. belə dövlətlərdə ordu sekulyar sistemin təminatçısıdır. bəs niyə ordu başqa qüvvəmi yoxdur belə bir sual çıxır ortaya. iki nümunə ilə bunu izah edəcəm osmanlı imperiyası və çar rusiyası.
19-cü yüzillikdən etibarən bu iki dövlətdə modernləşmə meyilləri özünü göstərir. rusiyada bu modernləşməyə gənc zabitlər öncülük edirdi , həmçinin osmanlıda da. dekabristlər , ittihad və tərəqqi , (tam olaraq əhatə etməsə də gənc osmanlılar da bu kateqoriyaya daxil edilə bilər ) bu öncüllərdən idi. milli burjua və elitist sinifin -bunu da qısaca monarxik düzənə qarşılar adı altında toplayım- tam formalaşmaması - yeni cücərənləri də monarxik düzənin süpürüb atması məsələn namiq kamal - bu missiyanı toplumun yeganə ziyalı sayıla biləcək qismi zabitlərin üzərinə yıxırdı.

şəriətci kimliyinə sahib olanların siyasi partiya donuna bürünərək dövlətin sekulyar mexanizminə qarışacağı yerdə ordu buna müdaxilə edir və irticanın qarşısını alır. buna da bir nümunə verim. misirdə əbdülfəttah əl - sisinin hakimiyyətə əl qoyması . bu məncə çevriliş yox ele inqilabın ta özü idi. belə olan halda əsgərlər siyasətə qarışmaqla günahlandırılır. ancaq heç şübhəsiz ordu olmasa bu sekulyar sistem ayaqda qala bilməz şərq ölkələrində. ordu siyasətə qarışmalıdırmı? bu suala konkret bir cavab vermək olmaz . bu ölkələrdəki irticanın gücü ilə , yaxud olub – olmaması ilə və yaxud da demokratiyanın inkişaf göstəricisi ilə əlaqədardır. məsələn bugünün türkiyəsində də ciddi irtica təhlükəsi var. açılış mərasimlərinin " ya allah , bismillah"larla keçirilməsi , məhkəmələrin iyrənc ötəsi taciz , təcavüzlərə haq. qazandıran qərarları və s. bunlar hamısı irticanın və siyasal islamın məhsullarıdır. məhəmməd mursidə , erdoğan da bu siyasal islamın ən sevimli övladlarıdır.

kobudca ümumiləşdirsək ordu siyasətə qarışmalıdırmı? sualımıza avropa “yox” , yaxın şərq üçün isə “bəli” olacaq. bu fikrimi colmar von der goltzun fikirləridə təsdiqləyir. o , osmanlı ordusunu müasirləşdirmək üçün almaniyadan göndərilmişdir. xatirələrində yazır ki , “hər şeyi bacardım , ancaq türk əsgərinin siyasətə qarışmasının qarşısını ala bilmədim”. bunlar hələ 20-ci yüzilliyin əvvəlində, osmanlının timsalında bütün şərq cəmiyyətlərində ordunun hal-hazırkı rolu və yaxın gələcəkdə qurulacaq hər hansı başqa idarəetmə formasında ordunun oynayacağı rol haqqında “’’kəhanət” şəklində formalaşan fikirlər idi. yəni bu regionda qurulacaq və ya qurulmuş olan sekulyar dövlətlərdə güclü orduya, dünyəvi eyni zamanda xalqın adət-ənənəsinə hörmətli olacaq ordu idarəçilərinə ehtiyac vardır. əgər ordu idarəsi xalqın əsrlərdən bəri gələn dini dəyərlərinə qarşı hər hansı bir müdaxilə gerçəkləşdirərsə , bu vaxt xalq-ordu, dövlət qütbləşməsi başlayır. burada ordunun və yeni qurulan düzənin yakobin tutumunu yumşaldıb nisbətən mötədil yol izləməsi gərərkir. təəssüf ki , bu cür ziddiyətlər yaşadığımız regionun danılmaz həqiqətlərindəndir. demokratiyani

1.az inkişaf etmiş

2.orta inkişaf etmiş və

3.tam inkişaf etmiş

deyə kobudca kateqoriyalara bölsək , ordu ilk 2 mərhələ də sekulyar sistemin qurulmasına kömək etməli və qismən təminatçı olmalıdır. burada təminatçı dedikdə , hər siyasi böhranda " çevriliş edək" məntiqi nəzərdə tutlmur. hər nə qədər qulağa qəribə gəlsədə vətəndaş cəmiyyətinə gedən yolda ordu ən böyük qarantyorumuzdur. 3. mərhələ də isə ordunun siyasətə qarışması konstitusional yollarla qadağan edilməli və vəzifəsi sadəcə ölkəyə hər hansi bir xarici hücum olarsa hərəkətə keçməsi olmalıdır. artıq ordu üzərinə düşəni etmiş ve qışlasına qayıtmaq vaxtıdır.

gay

köhnə ingiliscədə şən , xoşbəxt anlamlarında işlənsə də , 60-lardan sonra kişi cinsindən olan homoseksualları tanımlamaq üçün istifadə edilməyə başlandı bu söz. günümüzdə də , bu mənasında islədilir. ancaq son zamanlar diqqət etmişəm yenə bir anlam sürüşməsi yaşayır söz. elə bizzat ingilislərin özləri tərəfindən. artıq same sex marriage ifadəsi yerinə gay marriage ifadəsi daha çox işlənir. yəni gay sözü bir növ bütün homoseksuallara aid edilməyə başlanır. fikrimcə bu anlam sürüşməsinin dibində sosyolojik nədənlər yatır. nə qədər tolerant toplum olursansa ol , kişilərin homoseksuallığı hər zaman daha səs - küy gətirib. qadınların homoseksuallığı istər - istəməz toplumlarda ( əgər istənilərsə) göz ardı edilə bilər ( ki edilirdə) . ancaq kişilərə insan övladı var olduğu gündən biçilən bir qaftan var. sərt olmalısan , əzməlisən və bənzəri. bunun üçün onların homoseksuallığı qəbul edilməzdir toplumlarda . hətta şəkil a örnəyində gördüyümüz kimi şərq toplumlarının qadınları da , kişilərin homoseksuallığını. qəbul edə bilmir. önümüzdəki illərdə lesbian sözünü gay sözü əvəz etsə mənimçün heç də təəccüblü olmayacaq.

gerhard doerfer

almanların çıxardığı çoxsaylı və uğurlu türkoloqlardan biridir. monqolca və digər altay dilləri üzərində də çalışmışdır. ancaq ən çox türk dilləri üzrə ixtisaslaşmışdır. 1920 - ci ildə königsbergdə ( bugünki kaliningrad ) d0ğulub. 2003-cü ildə vəfat etmişdir. krım tatarcası , gagauzca , əhməd cəfəroğlu ilə birlikdə azərbaycan türkcəsi üzərində çalışmışdır. ancaq bu alimi , mənim gözümdə ilahiləşdirən xələcləri və xələc dilin elmə qazandırmasıdır. o zamana kimi , irandakı azərbaycan tayfalarından biri hesab olunan və azərbaycan türkcəsinin bir ağızını danışdığı zənn edilən xələclərin və dillərinin köktürkcədən belə qədim olduğunu aşkara çıxarmasıdır. düzdür , vladimir minorski xələc dilinə aid sözlər çap etdirsə də , bu sözlər spesifik olaraq xələccə deyildi. içində azərbaycan türkcəsindən ( oğuzca olan çox sayıda söz vardı və xələclər yenə azərbaycanlı ( azərbaycan türkü) hesab. edilmişdi. doerfer özünəməxsus bir dilçi olmuşdur. ona görə nə tək bir türk dili vardı, digərləri onun ləhcələridir , nə də ssrinin dzüəltidyi kimi çaxma türk dilləri vardı. buna örnək də qaraqalpaqcanı göstərir və deyir. bu dil olsa olsa qazaxcanın bir ləhcəsi olar . müstəqil olaraq bir dil ola bilməz. bir örnək də mən verim , qarapapaqların danışdığı dil vəya ləhcə necə müstəqil deyil , azərbaycan türkcəsinə daxildirsə , bu da o məsələ. doerferin fikrincə türk dilləri dört əsəas qrup oğuzca,
uyğurca, qıpçaqça, cənubi sibircə və dört də yan qrup şəklində ələ alınmalıdır. bu yan qruplar isə bunlardır
xələccə
çuvaşca
yakutca və
sarı uyğurca yada yuqurca
müəllimlərindən biri olan və ən az onun qədər önəmli türkoloq , altayist olan karl heinrich mengesdən fərqli olaraq , doerfer altay dil ailəsi fikrinə qarşı çıxanlardandır. ümümuiyətlə , yuxarıda qeyd etdiyim kimi , doerfer , məsələn türkiyə türkcəsi və azərbaycan türkcəsinin ( bunun nəzdində digər bənzərlərinin də ) ləhcə yox , müstəqil dil olduğu görüşünü müdafiə edir.
doerferda biraz oryantalistlik də hiss olunur. bəzi məsələrə politik yaxınlaşmalar da hiss edilir. ancaq bütün bunlara baxmayaraq çox dəyərli və dilimizə aid qiymətli məlumatlar verən. bir linqvist olmuşdur

edit : yaxın günlərdə xələclər və xələc dilini də yazacam. (bir vaxt edib sözlüyə girə bilsəm )

Fc bayern munich

mənim üçün çox şey ifadə edən komanda. futbol ötəsi bir şeydir bu komanda mənimçün . 1999 - cu il çempionlar liqasında qruplarda çox çətin komandalar vardı barcelona , manchester united və brondby. sadəcə rəqib meydanda brondbylə son dəqiqələrdə - biridə thomas helmerin öz qapısına vurduğu qolla - məğlub olmuşdu. barcelonanı hər 2 oyunda da , manchesteri isə o zamankı ev oyunlarını keçirdiyi olympiastadionda məğlub etmişdi. uzun sözün qısası finalda rəqib yenə manchester idi. yanlış xatırlamıramsa mario basler6. dəqiqədə free-kick dən yerdən sağ küncə vurduğu qolla o zamanın əfsanə qapıçılarından peter schmeichelı ovlamışdı. oyunun sonrakı gedişi də ancaq bayern hücumları idi. bu oyun həm də , əfsanənin - lothar matthaus- çempiaonlar liqasını qazanmaq üçün son şansı idi. indi 2008-dən bu tərəfə futbol izləyənlər tutdurub iniesta , xavi , gerrard felan. şübhəsiz əla oyunçulardır , ancaq siz birdə matthausu görəcəkdiniz. oyunun sonlarına yaxın carsten jancker yüzdə yüzlük qolu dirəyə nişanladı. onsuz oyunboyu bütün vəziyyətləri comərtcə xərcləmişdi , bu da işin balı qaymağı oldu. dəqiqələr 90 idi. nifrət etdiyim alex ferguson super - sub adlanan ole gunnar solskjaeri də oyuna almışdı. bütün stadion kimi məndə çempionluq üçün dəqiqə sayırdım. ancaq o kadife ayaqlı beckham sol künc zərbəsindən bir top atdı içəri . qarmaqarışıqlığın ardından teddy sheringham bir təhər topu içəri itələdi. o anda dünya başıma yıxılmışdı elə bil. içimə bir qorxu dolmuşdu . 2 dəqiqə keçmədən eyni yerdən bir orta və türklərin bebek yüzlü katil dediyi solskjaer eyni qarmaqarışıq vəziyətdə topu içəri vurdu. çempionluq manchesterə getmişdi. schmeichelın orta çizgidə hoppanıb düşməyi , otmar hitzfeldin kamyon çarpmış sifət ifadəsi hələ də gözümün qabağındadır. samuel kuffour necə ağlayıb , çimləri yolurdusa , mən də döşəməni elə təpikləyirdim. maradona həyatımda qarşılaşdığım ən çətin rəqib dediyi , bütün kubokları qazanıb , bircə çempionlar liqası əksik olan matthaus bu kuboku ala bilmir təəssüfki. ( 2 il sonra o kubok qazanılanda liderlik artıq onda yox , stefan effenbergdə idi ). 2001-də isə heyət nisbətən yenilənmiş idi. sağ və sol cinah müdafilər o zamanın
necə deyərlər ən bərk gedən milli komandasının cinah müdafiəçiləri idi. willy sagnol və bixente lizarazu. div yenə yerində idi oliver kahn. mendietanın penaltı qolu ilə yenə xəyallar suya düşəcək deyə qorxdum. mehmet scholl penaltını qaçıranda isə tam dəli oldum. ancaq matthausun yerinə maestroluğa keçən effenberg əla penaltı zərbəsi ilə hesabı bərabərləşdirmişdi. o sifətindəki qəzəbli ifadə bugündə zövq verir mənə. penaltılara qalan oyunda valencianın qapısında o vaxt üçün saçları bizə əcaib görsənən və ispaniyanın o dönəm ən yaxşısı olan santiago canizares vardı. ilk zərbəni o il komandaya yeni qatılan paulo sergio qaçırdır. sonra 2 zərbəni valencialılar qaçırdır. hələ də inana bilmədiyim , həmin il son saniyədə bayernə bundesliga çempionluğunu gətirən patrik andersson penaltını qaçırır. bayerndə son penaltını yaşlı qurd thomas linke vurur. ancaq valenciada topun başına mauricio pellegrino gəlir və ortaya vurduğu topu kahn sağa doğru əyilsə də çıxara bilir və çempionluq gəlir. sonra kahn oyun ərzində anasını vəfat etdiyi xəbərini alan canisaresə təsəlli verir və yanlış bilmirəmsə bu tarixdəki ən önəmli fair play hərəkətlərindən biri olur. bundan sonra 9 il ərzində son 16-nın ötəsinə keçə bilmədi bayern. ən çoxda bu dövrdə milana ilişirdik. san-siroda 2007-də daniel van buytenin 2 qolu ilə bərabərə bitən oyundan sonra ümidlənmişdim. həmin vaxt liseydə oxuyurdum. cavab oyununu təbii ki, izləyə bilməmişdim. səhəri bəzı qıcıq sinif yoldaşlarım məni əsəbləşdirirdi. sən demə axşam milan mr. offside filippo inzhaginin qolları ilə 2-0 qalib gəlmişdi və turu keçmişdi. bu çətin vaxtlarda da həmişə bayern tərəfdarı olmuşam. playstationda bayern zəif gəlirdi o zamanlar. roy makaay və
claudio pizarro qaça bilmirdi heç. uşaqlar o dönəmin vəhşiləri , xüsusən milan və liverpoolu götürüb doldururdular rəsmən. 2010-da louis van gaalla finala çıxılandan sonra baxıram çox ərgənoid bavariya bavariya deyir , playstationda ancaq bayern seçilir. komanda uduzan kimi də , " ə bu nə komandadı " zırvaları ilə beyin ütüləyirlər. ya playstationda udmaq xətrinə bayernli olurlar , ya da dövrün güclüsü olduğu üçün. keçən sezon geyilən lacivert (bu rəngi təəssufki oz dilimizdə bilmirəm) - qırmızı formanı görən kimi " əəəə barcelonanın forması " deyənlər bayern vilayətinin orijinal rənginin bu lacivert olduğundan , 1996-cı ildəki uefa kuboku finalını qazanan bayernin bu formanı geydiyindən xəbərsizdirlər. komanda tutmaq biraz duruş məsələsidir məncə. corab dəyişər kimi komanda dəyişilə biləməz mənə görə. dövrün güclüsünə yıxılmamaq lazımdır. təbii ki bunlar subyektiv fikirlərdir. kim nəyi dəstəkləyirsə dəstəkləsin sayğı
bayernin özünə məxsus bir sıra ləqəbləri və şüarı da var
die rotens - qırmızılar
rekordmeister -. rekord sayıda çempionluqları olduğu üçün
və ən maraqlısı mia san mia mənası biz bizik , ingiliscə we are who we are. almanca wir sind wirdır. ancaq bayern şivəsində w-lar m-a çevrilir. sondakı r-lar isə a kimi oxunur. bu da olur mia sind mia , sind isə buna uyğunlaşması üçün san olub

game of thrones

bu dizi haqqında çox danışmağı sevmirəm , bu dəfə də danışmayacam , yazacam çünki. bu dizini ilk yayımlandığı sezondan etibarən izləyirəm. izləmə səbəbim də , cnbcdə reklamlar zamanı , taxtda oturmuş sean bean idi . məlumunuz boromirlə hamımızın könlündə iron throne qurmuşdu. çəkimlərə , oyunçu seçimlərinə əlbəttə söz ola bilməz xüsusəndə bizim kimi 3. dünya ölkəsi vətəndaşları baxımından. ancaq george r. r. martinin hekayəsi başdan aşağı copy+pastedir. az-çox john ronald reuel tolkienvərəqləyən biri kimi deyə bilərəm ki, ya tolkien babadan oğurlayıb , yada tarixdəki müxtəlif olgu , kavram və məkanları dəyişdirib ortaya bir şey çıxarıb. yüksək marketing sayəsində də heç birimiz sorğulamaq niyyətində olmamışıq. məşhur valar morghulis tolkiendan , yəni lord of the ringsdən oğurlanmadır . valar tolkienin yaratdığı mifalogiyada quenya dilində güclü olanlar , güclülər mənasına gəlir , morghulun isə sindarindilində sehr , cadu , ölüm kimi mənaları var. diqqət edin minas ithil tutulduqdan sonra adı minas morghul olaraq dəyişdirilir angmar kralı nazghul tərəfindən. mənalar tam olaraq üst - üstə düşməsə də , bir - birinə çox bənzəyir. ölülərin , cadunun şəhəri və bütün kişilər ( dolayısıyla kişilər güclü olduğu üçün valar sözü tam yerinə düşür ) ölməlidir. bu tolkiendan alıntı olduğuna inandığım üçün qısa bir örnəkdir. mənim əsas toxunmaq istədiyim tarixi olguların və məkanların uyğunlaşdırılmasıdır. ilk öncə məkanlara toxunmaq istəyirəm. westeros bildiyimiz kimi qərbdə yerləşir və ad olaraq da qərb mənasını verir. xəritə olaraq britaniyaya bənzəyir və martin bunu böyüdərək bütün qərb yarımkürəsinə aid edir. westeros həyatı anqlo - sakson çağından başlayıb təxmini 15. yüzillik avropasının təsəvvürünü yaradır. bu inkişaf westerosun müxtəlif bölgələrində özünü fərqli cür göstərir. ancaq təxmini hersoqluqlar dövrü avropası özünü daha qabarıq göstərir . çünki müxtəlif westeros bölgələri avtonom olsa da , onlar mərkəzi bir krala tabedirlər. bu da müqəddəs roma imperiyası dövrünü xatırladır yarımmüstəqil hersoqluq , qraflıqlar və onların hersoq , qraf və elektorları və burada meritokratiya özünü göstərir , cəngavərliyə , qəhrəmanlığa dayalı bir düzəndən söhbət gedir. westerosdakı geyimlər , cəngavərlik ünvanının verilməsi , eynilə katolik inancındakı kimi boşanmanın qadağan edilməsi , evlilik xarici uşaqların ( kişi vəya qadın fərq etmir) legitim sayılmaması , bu bastardların legitim sayılmasının sadəcə papa vəya onun yetkili kardinalı tərəfindən verilməsi , əsərdə isə bastardların legitimləşdirilməsi sadəcə kralın fərmanı ilə ola bilər. coğrafi bölgələr və bu bölgələrin sayğın ailələri , xalqları azımsanmayacaq dərəcədəki uyğunluqları ilə tarixdə özünü göstərir. şimaldan cənuba doğru sıra ilə
the wall - hadrian səddi
starklar - mən bunların şotlandiyalılar olduğu düşüncəsindəyəm. tipləri , yaşadıqları. bölgə , honour dediyimiz anlayışa çox möhkəm bağlılıqları , polad əyilməz , sınar məntiqi ilə yaşamaları
eddard stark - william wallace
lannisterlər - tam ingilis prototipi. gerblərindəki aslan da bunu təsdiqləyir. sarışın tipləri , geniş maliyyə imkanları , diplomatik bacarıqları , buqələmun kimi vəziyyətə görə rəng dəyişdirmələri ilə klassik anqlo - sakson tipini xatırladırlar. bölgələrində yerləşən lannisport isə önəmli bir liman şəhəridir və mənə liverpoolu xatırladır. hər nə qədər lannister - stark. qarşıdurması gül müharibələri ilə eyniləşdirilsə də , mən bunu şotland - ingilis qarşıdurmasına daha çox oxşadıram
riverrun - çay torpaqları yəni , benilüks ölkələri
greyjoylar - irland və viking qarışımı bir məhsuldur. adalarda yaşamaqları onların irland yönünü , yüksək dənizçilik qabiliyyətləri isə viking yönlərini ortaya çıxarır.
dorne - bunu əminliklə deyə bilərəm ki , dorne əndəlus yəni , endülüsdür. həm westerosun cənubunda yerləşməsi , həm də dornennun iqlimi , insanlarının dəri rəngi , geyimləri , günlük yaşamları. bunu iddia etməyə imkan verir
aegon the conqueror isə william the conquerorun prototipidir. başqa bir yerdən gəlib , başqa bir yeri işğal etmələri, azsaylı ordu ilə bunu bacarmaları və s.
the narrow sea - la-manş boğazı

keçək essosa
adından da bəlli olduğu kimi east - şərq sözünün çaxmasıdır. bir xəyal edin essosdakı həyatı. iqlimini , insanlarını , köləlik düzənini . sizcə də orta əsrlərin şərq dünyası təsəvvürü yaratmırmı insanda ?
bu qismi uzatmayacam çox . qısaca özətləyim
free cities - yunan və italyan şəhər dövlətlərindən əsinlənilib. xüsusən , italyan. çünki bura coğrafi olaraq westerosa yaxındır və bu geyimdə , məişətdə özünü göstərir. braavos un girişindəki heykəl isə birəbir rodosdakı helios heykəlidir
iron bank-italyan şəhərlərinin orta əsrlərdəki sələmçiliklərindən əsinlənilib . burada florensiya xüsusi nəzərə çarpır. bir üsttəki iddiamı təsdiqləyər nitəlikdədir.
faceless men -xaşxaşilər ola bilərlər . birincilər qaya kimi sağlam bir qalada , ikincilər isə buna çox bənzəyən ələmut qalasına sığınmışdılar
slaver's bay - aralıq dənizinin ön asiya. sahillərini xatırladır. adından da bəlli olduğu kimi köləlik burada tüğyan edir. xatırlayaq qədim ön asiyanın quldar dövlətlərini. burada yerləşən meereen , astapor və yunkai isə finikiyanın biblos , tyre və ya sur , tir , sidon şəhərləridir.
dothrakis - turco - mongol qarışımı kimi gəlsə də , daha çox monqollara oxşayır. bunların əsilzadəlik bildirən titullarına diqqət edin . khal - khan - xan.
vaes dothrak girişindəki şahə qalxmış iki at heykəli ilə qədim qaraqorumu xatırladır mənə
dothraki. sea isə avrasiyanın geniş stepləridir. tarix boyu bu steplerdə müxtəlif köçəri xalqlar meydan sulamışdır.

p. s. yadıma düşdükcə əlavələr edəcəm. george rr martin daha yaxşı " fictional world " qura bilərdi məncə
edit : targaryenlərin öz aralarında evlilik məsələsini , soyun pozulmaması üçün bunu etmələrini george martin qədim misirdən götürüb

iraq olsun

azərbaycanda yayğın olan bir xalq deyimidir. mənası isə , uzaq olsun , kənar olsun və s. bənzər ifadələrdir. hamımıza ilk başda normal bir xalq deyimi kimi gəlir. ancaq türk dilləri içində 1500 , bəlkə də daha çox il bundan əvvəl baş verən səs ayrımını özündə yaşadır. məsələ isə bu iraq sözünün başındadır. ilk başdan iraq (ölkə) qədimdən bəri bizim üçün uzaq olduğu üçün bu deyim onunla əlaqəli kimi görünür. necə ki , türkiyədə fizan hər hansı uzaqlığı tərif etmək üçün ideal yerdirsə. məsələn , " seni fizan'a sürerim ". qeyd edim ki , fizan liviyanın cənubunda bir bölgədir. gələk əsas məsələyə. türk dillərinin ( mən ləhcə sözünü işlətməyin tərəfdarıyam) bugünki sinifləndirilməsi aleksandr samoyloviçə aiddir. ancaq , birdə bu dilin səs olaraq sinifləndirilməsi var. bu isə iki yerə bölünür . bunlar

lir türkcəsi - qərb türkcəsi (buraya aiddir çağdaş çuvaşca , hunca ingiliscə hunnic language , bulqarca
şaz türkcəsi - şərq türkcəsi (geriyə qalan bütün keçmiş və çağdaş türk dilləri)

bu ikisi arasındakı fərq , lir türkcəsindəki -l səslərinin şaz türkcəsində -ş səsinə , müvafiq olaraq -r səsinin
-z səsinə çevrilməsidir. məsələn qərb türklərinin ümumi ad altında toplandığı oqur adı şərqdə oğuzdur -r > -z . bu iki səs dəyişiminin ayrılması böyük ehtimalla xiong-nu və ya bizim bildiyimiz təbirlə böyük hun imperiyasının dağılmasından sonradır.
bizim bəhs etdiyimiz iraq sözü qədim türk dilində - old turkic language- ırak olaraq görünür. bundan sonra oğuz ləhcələrində isə rotasizm ilə yəni , - r > -z dəyişməsi - bu söz - ızaq , - uzaq sözlərinə çevrilir. baxmayaraq ki, biz günlük yaşamımızda iraq yox uzaq işlədirik , birləşik bir ifadə olduğu üçün yüzillərdir dilimizdə iraq olsun ifadəsi qalıb. bu ifadə dilimizin 2000 il öncəki səs dəyişimini özündə saxladığı üçün üçün çox dəyərli bir ifadədir. xələc dilində isə bu söz özünü hırak kimi göstərir. iraq - uzaq - hırak üçü də eyni sözdür. birincisi qədim qərb türkcəsində , ikincisi çağdaş oğuz ləhcələrində, üçüncüsü isə xələc dilində
dilimizdə minlərlə belə ölməyə üz tutan öz sözlərimiz var. bunların düz əməlli dil bilimcilər tərəfindən canlandırılmağa və yenidən dilimizə qazandırılmağa ehtiyacı var.
(baxma: xələclər və xələc dili)
(bax: gerhard doerfer)

ukrayna

17-ci yüzilliyə gəlindiyində müasir ukrayna ərazisinin cənubu – qara dəniz sahilindəki torpaqlar , krım və şimalındakı torpaqlar osmanlının, digər ukrayna əraziləri isə reç-pospolitanın ( polşa – litva ittifaqı) işğalında idi. 1648-ci ildə boqdan xmelnitskibaşçılığı ilə zaparoje kazakları polşa qarşı rusiyanın da dəstəyi ilə üsyan qaldırdılar. üsyan uğurlu olur və bogdan xmelnitski başçılığı ilə tarixdəki ilk ukrayna dövləti kazak hetmanlığı qurulur. kazak hetmanlığı həm sağ sahil ukraynasını ( qərbi ukrayna ) həm də sol sahil ukraynasını ( şərqi ukrayna) əhatə edirdi. hetmanlıq 1654-cü ildə pereyslavl müqaviləsi ilə rusiyanın himayəsini qəbul edir. bu müqaviləyə polşa qarşı çıxır və 1654-cü ildə rusiyaya müharibə eıan edir. müharibə 1667-ci ildə rusiyanın qələbəsi və andrusovo barışığı ilə bitir . müqaviləyə görə dneprin sağındaki ərazilər ( qərbi ukrayna ) polşaya , dneprin solundakı ərazilər ( şərqi ukrayna) isə rusiyanın himayəsinə keçir. bununla da tarixdəki ilk ukrayna dövləti olan kazak hetmanlığı ikiyə bölünür və şərqi ukrayna , qərbi ukrayna anlayışları bu hadisədan sonra yavaş-yavaş formalaşmağa başlayır. 1665-ci ildə sağ sahil ukraynasının atamanı (gbax:petro doroşenko) bütün ukraynanın atamanı olmaq ümidilə osmanlı himayəsini qəbul etdi və sultan 4.mehmedə məktub yazdı. bundan narahat olan polşa osmanlıya müharibə elan etdi. 1672-1676-cı illəri əhatə edən müharibə polşanın məğlubiyyəti ilə nəticələndi. 1672-ci ildə bucaş, 1676-cı illərdə zuravno müaqvilsi ilə podolya ( qərbi ukrayna ) osmanlı imperiyasına tabe edildi. 1672-ci ildən 1699-cu ilə qədər podolya osmanlı tabeçiliyində qaldı.1699-cu ildə karlofca müqaviləsi ilə podolya yenidən polşa hakimiyyətinə keçdi. şərqi ukrayna isə 1764-cü ilə kimi rusiyanın tabeliyində muxtariyyat olaraq qalmışdır. 2.yekaterina 1764-cü ildə muxtariyyati ləğv edib şərqi ukraynanı birbaşa rusiyaya tabe etmişdir. qərbi ukrayna isə 1793-cü ildə polşanın bölünməsi ilə rusiyanın əlinə keçdi.beləliklə demak olar ki, bütün çəkirdək ukrayna olaraq qəbul etdiyimiz ərazi rusiya tabeçiliyinə keçmişdir. qərbi ukraynanın qərbində kiçik bir torpaq isə avstriya imperiyasına qatıldı. birinci dünya müharibəsi nə kimi bu ərazilər dəyişməmişdir. sonralar isə 1954-cü ildə krımın da ukraynaya verilməsi ilə müasir ukrayna ərazisi tamamilə formalaşdı.

ukraynanı qərb və şərq deyə ayıran məfhum 1648-1793-cü illər hadisələridir desək yanılmarıq. qərbin coğrafi olaraq avropaya daha yaxınlığı , ərazinin tez-tez fərqli dövlətlər arasında əl dəyiştirməsi , avropadakı inqilabların polşa himayəsindəki qərb torpaqlarına təsiri qərbi ukrayna insanını daha avropalı , daha millətci, daha inqilabçı etmişdir. bunda fərqli olaraq şərq isə 1654-cü ildən müasir dövrədək davamlı olaraq rus təsirinə məruz qalmışdır. şərqi ukraynalılar ruslarla özdəşləşmişlər artıq. bir də buna coğrafi yaxınlıq əlavə olundumu ruspərərstlik qaçınılmazdır.

erməni soyqırımı

nə qədər insan ölüb , kim - kimi necə və harada , hansı şərtlər altında öldürüb bunlara toxunmayacam. məsələ tarixi , siyasi olduğu qədər həm də , hüquqidir. diaspora bunu qəbul eletdirib , türkiyəni the convention on the prevention and punishment of the crime of genocide (cppcg çərçivəsində yarğılamaq istəyir . oysa , hüququn təməl ilkələrindən biri , onun geriyə dönük uygulanmazlığıdır. hadisə olub 1915-ci ildə , soyqırım sözləşməsi isə 1948-ci ildə qəbul edilib , 1951-ci ildən qüvvəyə minib. türkiyəyə uygulanması təməl hüququn pozulmasıdır . deyəlim ki , uygulandı . o zamanda yalnız türkiyəyə uygulanması ikiüzlülükdür . qəlibləşmiş bir şey olacaq ama , gərək ingiltərəyə , amerikaya , fransaya , ermənistanın özünə , azərbaycana , ispaniyaya , çinə və s. dövlətlərə də uyğulana. qısacası , tarixində gərək toplu qırım olan hər dövlətə qarşı tətbiq edilə. bu isə hüquqi mənada mümkünsüzdür və ağıldışıdır. qaldı ki , türkiyə və osmanlı tamamilə fərqli qurumlardır. türkiyənin hüquqi varis olub olmadığı konkret maddə ilə göstərilməmişdir. osmanlının xarici borcları da ondan ayrılan ölkələr arasında bərabər bölünmüşdür. bugün neo - osmanlıcılar tərəfindən tez-tez varisliyi dilləndirilsə də türkiyənin hüquqi varisliyi çox mübahsilədir. (baxma: lozan antlaşması)

vikings

--spoiler--

dizinin son sezon son bölümündəki epizoda toxunmaq istəyirəm. rollo frankia da qalır və charles the bald (bildiyimiz daz karl vəya 2. charles) ona quzeyde bir torpaq vəd edir . bu torpaq normandiya dır. buraya kimi hər şey yaxşıdır. ancaq , real tarixi şəxs rollo ilə dizinin rollosu əslində fərqlidirlər. real tarixi şəxs olan rollo dizinin mövzusunda bəhsi keçən hadisələrdən təxminən 70 il sonra yaşamışdır. real rollo da viking köklüdür. ənənvi viking axınları kimi o da frankia ya basqın edirdi . 3. charles nəhayət bu basqınlara son qoymaq üçün rollo ilə razılaşır. ona frankianın quzey qərbində torpaq verir. bu torpaq normandiyadır və mənası da " quzeylilərin yaşadığı yer "dir. bu hadisələr cərəyan edir 10. yüzilliyin başlarında . ragnar lodbrokun vikinglərinin siege of parisi isə 845-ci ildədir. yəni, hər iki şəxsin eyni olması mümkünsüzdür. amma ve lakin , ssenariyə çox gözəl uyğunlaşdırılıb.

--spoiler--

qərbi azərbaycan ostanı

iran ın 26 ostan ından biridir. cənubi azərbaycan ın isə rəsmi olaraq 4 ostanından biridir . digərləri isə
şərqi azərbaycan
ərdəbil
zəncan
ostanın mərkəzi isə urmiya dır. əhalisinin çoxunu azərbaycan türkləri (80 % - ə yaxın ) təşkil edir. kürdlər 18 - 19 % , digər cüzi qismini isə erməni və assuri deyə bildiyimiz süryanilər təşkil edir. ostan özü isə 14 şəhristan a bölünür. bunlar şimaldan cənuba belədir
maku
çaldıran
xoy
salmas
urmiya
üşnəviyə
nəğədə farslaştırılmadan öncəki adı sulduz idi . məşhur turco - monqol boyun adı.
miyandob farslaştırılmadan öncəki adı qoşaçaydır
piranşəhr keçmiş adı xanadır
mahabad keçmiş adı soucbulaq və ya soyuqbulaqdır
bukan
şahindej keçmiş adı sayınqaladır
takab farslaştırılmadan öncəki adı təpədir
sərdəşt
bu ostanların 9-da əhalinin çoxunu azərbaycanlılar , 5-də isə kürdlər təşkil edir. kürdlər üşnəviyə , sərdəşt , mahabad , piranşəhr və bukan ostanlarında yaşayırlar . bu ostanlar iraq la sərhəd vəya yaxınlıqdadır. bunlar kürtcə nin sorani ləhcəsini danışırlar hansıki bu ləhcə kurdistan regional government da da rəsmi dildir. piranşəhrin kürdləri gəlmədir və pəhləvi dövründə xüsusi olaraq buraya yerləşdiriliblər. bu bölgənin azərbaycanlılarının çoxu əfşar elindəndir. bütün qərbi azərbaycan ostanına kürdlər rojhilate kurdistan yəni gündoğar vəya şərqi kürdistan deyir. bölgə çox stratejik önəmə sahibdir. özəlliklə türkiyə üçün. zira qəsri - şirin də cızılan osmanlı - səfəvi sərhəddi elə bugündə iran - türkiyə sərhəddidir və bütün bu sərhəd qərbi azərbaycan ostanının payına düşüb. demoqrafik vəziyyət azərbaycanlıların xeyrinə olsada , təbii artım və kürdlərin istilası ilə kürd nüfus çoxalır. bəhs etdiyim bu çoxalma güney - doğu anadolunu tamamilə kürtləşdirdi. əsrin əvvələrində isə burada türkmən və kürt nüfus başabaş idi. bu hadisə qərbi azərbaycanında başına gələ bilər. pəhləvi rejimi dövründə bölgənin türk adları dəyişdirildi və kürdlər yerləştirildi. bu gün siz baxmayın mərkəzi iran hökuməti ilə kürdlərin pjak it dalaşına . sonda onuda qeyd edim ki , kürdlər çoxluqla şafii yaresani felanda var , azərbaycanlılar isə şiə dir .

edit: əl əməyi , göz nurudur əziz sözlükcülər . hərf səhvləri varsa əvvəldən üzr