Azərbaycanın tarixi torpaqlarına
açıq formada ərazi iddiaları; hərbi təcavüzü, etnik zəmində
təxribatları, terror əməlləri ilə
başlamışdır.
1948-1952-ci və 1988-1991-ci illərdə Qərbi Azərbaycanda (Ermənistan SSR-də) yaşayan azərbaycanlılar öz tarixi torpaqlarından deportasiya edildi. Dağlıq Qarabağ ərazisində 1828- ci ildən sonra məskunlaşdırılmış ermənilərdən fərqli olaraq, Sovet hakimiyyəti azərbaycanlıların kompakt məskunlaşdığı ərazilərə Ermənistan SSR
daxilində muxtar status vermədi.
Sovet ittifaqı rəhbərliyində təmsil olunan ermənilər, Ermənistan SSR-in rəhbərliyi və xaricdəki erməni diasporu SSRi-nin mərkəzi hakimiyyətinin zəifləməsindən istifadə edərək 1988-ci
ilin əvvəlində DQMV-nin mərkəzi Xankəndi (ovaxtkı Stepanakert) şəhərində ermənilərin
keçirdiyi mitinq və nümayişlərdən sonra DQMV-nin Azərbaycandan qoparılaraq Ermənistan
SSR-ə birləşdirilməsi üçün addımları atdılar:
1. DQMV Xalq Deputatları Sovetinin erməni əsilli deputatları vilayətin Ermənistan SSR-ə
birləşdirilməsi təklifinin lehinə səs verdilər (həmin iclasda azərbaycanlı və digər
millətlərdən olan deputatlar iştirak etməyiblər);
2. Ermənistan SSR Ali Soveti aşağıdakı qərarları qəbul etdi:
DQMV-nin Ermənistan SSR-in tərkibinə “daxil edilsin”
“Ermənistan SSR-in və Dağlıq Qarabağın birləşməsi” haqqında
3. 1991-ci ilin sentyabrında DQMV və Goranboy rayonunun bir hissəsini əhatə edən
ərazidə qondarma “Dağlıq Qarabağ Respublikası” elan edildi.
4. Ermənistan Azərbaycana qarşı müharibə elan etmədən hərbi əməliyyatlara başladı.
Bununla da, münaqişə yeni “qaynar mərhələ”yə keçdi. Buna cavab olaraq, 1991-ci ilin
noyabrında Azərbaycan Respublikasının Ali Soveti Dağlıq Qarabağın muxtariyyət
statusunu ləğv etdi.
Müharibə nəticəsində Azərbaycan Respublikası öz torpaqlarının beşdə birini itirdi, bir
milyondan çox azərbaycanlı öz yurdundan didərgin düşdü (baxma: sonda cədvəl).
Münaqişəni beynəlxalq səviyyədə həll etmək üçün:
1992-ci ildə Minsk qrupu yaradıldı - ATƏM-in prinsipləri əsasında sülh yolu ilə həlli
üçün. Minsk qrupuna ABŞ, Rusiya və Fransa həmsədrlik edirdi.
1993-cü ildə BMT 4 qətnamə qəbul etdi. Bu qətnamələrdə işğalçıların Azərbaycanın
işğal olunmuş ərazilərindən tam, dərhal və qeyd-şərtsiz çıxarılmas tələb olunurdu.
Ermənistanın başlatdığı Birinci Qarabağ müharibəsi 1994-cü ilin mayında Rusiyanın
vasitəçiliyi ilə Bişkekdə imzalanmış atəşkəslə başa çatdı.
1997-ci ildən Minsk qrupunun təkliflərindən ikisi Ermənistan tərəfindən qəbul edilmədi. “Ümumi
dövlət” prinsipi adı altında faktiki olaraq Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ üzərindəki suveren hüquqlarını
heçə endirən üçüncü təklif isə Azərbaycan tərəfindən qətiyyətlə rədd edildi. Qrup həmsədrlərinin sülhə
nail ola bilməmələrinə diqqət çəkən Ümummilli lider Heydər Əliyev 2001-ci ilin dekabrında onlarla
görüşdə “müharibə təhlükəsinin artdığını” söyləmişdi. Minsk qrupunun həmsədrləri isə “münaqişənin hərbi
yolla həll ediləcəyi təqdirdə, onsuz da çox ciddi və güclü şəkildə zərər çəkmiş insanların daha böyük
müsibətlərə məruz qalacaqlarını” bildirməklə 3 faktiki olaraq münaqişəni süni yolla uzatmaq istəyən
Ermənistanın mənafeyini müdafiə etmiş oldular.
2003-cü ildə Prezident seçilən ilham Əliyev Minsk qrupunun həmsədrlərini qəbul edərkən
Azərbaycanın öz haqq işində bir addım da olsa geri çəkilməyəcəyini və bir qarış belə ərazi
güzəştinə getməyəcəyini bildirdi.
2010-cu ilin oktyabrında Azərbaycan tərəfinin qəti təkidi ilə işğal olunmuş ərazilərə
ATƏT-in Minsk Qrupunun həmsədrlərinin rəhbərliyi altında beynəlxalq dəyərləndirmə missiyasının səfəri təşkil edildi. Missiya üzvləri Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində:
ermənilər tərəfindən məskunlaşdırma siyasətinin davam etdirildiyini;
infrastruktur, yer adlarında dəyişikliklərin iqtisadi fəaliyyətin həyata keçirildiyini təsdiq
etdilər.
işğalçılar Azərbaycan torpaqlarında qanunsuz arxeoloji “tədqiqatlar” aparmaqdan da çəkinməmişdilər. 1999-cu ildən Azıx mağarasında aparılan qazıntılar zamanı aşkar edilən tapıntılar dünyaya
“erməni maddi mədəniyyətinin nümunələri” kimi təqdim edilmişdi. Dağlıq Qarabağda və ona bitişik işğal
olunmuş ərazilərdəki faydalı qazıntılar və meşə ehtiyatları amansızcasına talan edilirdi
Böyük Zəfərin başlanğıcı - Aprel döyüşləri
2016-cı ilin aprelində atəşkəs rejimi dövründə Azərbaycan və erməni qoşunlarının təmas
xəttində ən böyük hərbi qarşıdurma baş verdi. 2016-cı il 1-5 aprel döyüşləri nəticəsində:
erməni tərəfinin xeyli canlı qüvvəsi və hərbi texnikası məhv edildi.
Füzuli, Cəbrayıl və Tərtər rayonlarının işğal altında olan 2 min hektardan çox
ərazisi azad edildi.
Cəbrayıl rayonunun Cocuq Mərcanlı və Füzuli rayonunun iranla sərhəd ərazilərinin
təhlükəsizliyi təmin edildi.
Aprelin 1-dən 2-nə keçən gecə bütün cəbhə boyu Azərbaycanın mövqeləri və yaşayış məntəqələri erməni
silahlı qüvvələri tərəfindən güclü artilleriya atəşinə məruz qaldı. Əks-hücuma keçən Ordumuz ermənilərin
lovğalıqla “keçilməz” elan etdikləri istehkam xətlərini bəzi yerdə 20 dəqiqəyə, bəzi yerdə 2 saata yarıb keçdi.
Azərbaycan mühəndis-istehkamçılarının sərəncamında olan vasitələrin beşdə biri səddi yarmağa kifayət etmişdi.
Aprelin 5-də Rusiyanın vasitəçiliyi ilə Moskvada Azərbaycan və Ermənistan Silahlı
Qüvvələrinin baş qərargah rəisləri arasında əldə edilən razılığa əsasən atəşkəs bərpa olundu.
Aprel döyüşlərindən sonra ATƏT-in Minsk qrupunun 2007-ci ildə təklif etdiyi “Madrid
prinsipləri” yenidən gündəmə gəldi. “Madrid prinsipləri”nə görə:
ilk mərhələdə işğal olunmuş Dağlıq Qarabağ ətrafındakı Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl,
Zəngilan, Qubadlı rayonları və Laçın rayonunun 13 kəndi Azərbaycana qaytarılmalı;
növbəti mərhələdə Laçın və Kəlbəcər rayonları azad edilməli, Dağlıq Qarabağın
azərbaycanlı icması öz yerlərinə qayıtmalı, bundan sonra Azərbaycanın ərazi bütövlüyü
çərçivəsində Dağlıq Qarabağın hüquqi statusu müəyyən edilməli idi.
Lakin 2018-ci ildə Ermənistanda N.Paşinyanın hakimiyyətə gəlişi və onun addımları danışıqlar
prosesinə əngəllər törətməyə başladı. Belə ki, 2019-cu ilin martında Ermənistanın müdafiə naziri NyuYorkdakı erməni icmasının nümayəndələri ilə görüşü zamanı “yeni torpaqlar üçün yeni müharibə”nin
zəruriliyi haqqında bəyanat verdi. Əvvəlcə danışıqlarda Dağlıq Qarabağın ayrıca tərəf kimi iştirak
etməsini təkid edən N.Paşinyan 2019-cu ilin avqustunda Xankəndinə etdiyi qanunsuz səfəri zamanı
“Qarabağ Ermənistandır və nöqtə” deməklə sülh prosesinə ağır zərbə vurdu. iki ay sonra Rusiyada keçirilən
“Valday” Beynəlxalq Diskussiya Klubunun iclasında cənab prezident ilham Əliyev beynəlxalq ictimaiyyət qarşısında Qarabağ Azərbaycandır və nida işarəsi” dedi. 2020-ci ilin mayında Şuşada qondarma “Dağlıq Qarabağ Respublikası”nın prezidentinin andiçmə mərasiminin keçirilməsi, parlamentin və
paytaxtın Şuşaya köçürülməsi planı, Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərinə ardıcıl qanunsuz səfərlər,
erməni hərbçilərinin təmas xəttində təxribatçı hərəkətləri Ermənistan hökuməti Dağlıq Qarabağ probleminin dinc yolla həll edilməsinin mümkünsüzlüyünü dünya ictimaiyyətinə göstərdi.
Müharibənin bir addımlığında -Tovuz döyüşləri
2020-ci iyulunda Ermənistan hərbi birləşmələri Azərbaycanın dövlət sərhədində, Tovuz
istiqamətindəki strateji yüksəklikləri ələ keçirmək məqsədilə hücuma cəhd etdilər. Neft
strategiyası və kommunikasiya siyasətində mühüm yer tutan belə bir bölgədə 11 gün davam
edən şiddətli döyüşlər nəticəsində düşmən geri oturduldu. Döyüşlərdə 3-сü ordu birliyinin
qərargah rəisi general-mayor Polad Həşimov və polkovnik ilqar Mirzəyev daxil olmaqla
(Prezident ilham Əliyevin fərmanı ilə hər iki zabitimizə ölümündən sonra Milli Qəhrəman adı
verildi) Azərbaycan ordusunun 12 nəfər hərbçisi, bir mülki şəxs həlak oldu. 2020-ci ii iyulun
23-dən etibarən Ermənistan Silahlı Qüvvələrinin Rusiya ilə birgə hərbi təlimlər keçirməsi,
avqustda isə Goranboy rayonu ərazisinə diversiya qrupu göndərməsi, Yaxın Şərqdən gətirilən
terrorçu qrupların Azərbaycan Ordusu ilə təmas xətti boyu yerləşdirilməsi ermənilərin
müharibə hazırlığından xəbər verirdi.
Prezident ilham Əliyev 2020-ci il 25 sentyabrda BMT-nin sessiyasının ümumi debatlarında videoformatda
etdiyi çıxışında dünya ictimaiyyətini Ermənistanın təxribatçı hərəkətləri haqqında bir daha məlumatlandırdı:
“Ermənistanın Baş Naziri Azərbaycana qarşı hərbi əməliyyatlarda iştirak etməyə məcbur ediləcək on minlərlə
mülki vətəndaşdan ibarət silahlandırılmış dəstələrin yaradılmasını elan etmişdir. Ermənistanın müdafiə naziri
“yeni ərazilər uğrunda yeni müharibə”yə çağırır. Ermənistan Azərbaycanın böyük şəhərlərinə və mühüm mülki
infrastrukturuna - Mingəçevir su anbarı və Bakının yaxınlığında yerləşən dünyanın ən iri neft-qaz
terminallarından biri olan və onlarla dövlətin enerji təhlükəsizliyini təmin edən Səngəçal terminalına zərbə
endirməklə hədələyir. Ermənistan müxtəlif ölkələrdən muzdlular və terrorçular cəlb edir, onları Azərbaycana
qarşı istifadə edir”. ilham Əliyev eyni zamanda Ermənistanın havadarlarına səslənərək bildirirdi: “Biz Ermənistana
artmaqda olan silah təchizatından ciddi narahatıq. iyulun 17-dən etibarən sentyabr ayına qədər biz hərbi yük
təyyarələri ilə Ermənistana min tondan artıq hərbi avadanlığın daşınmasının şahidi olduq. Ermənistanın dünyanın
ən yoxsul ölkələrindən biri olduğunu və silahlara milyardlarla dollar xərcləmək imkanına malik olmadığını nəzərə
alsaq, silahların ona pulsuz verildiyi qənaətinə gələ bilərik. Etnik təmizləmə aparmış işğalçı ölkənin silahlarla
təchiz edilməsi sülh danışıqlarını ciddi şəkildə sarsıdır və işğalçı dövləti yeni hərbi təxribatlara əl atmağa
həvəsləndirir. Bu mənada biz bütün ölkələri Ermənistana silah təchizatından çəkinməyə çağırırıq”.
Vətən müharibəsinin başlaması və qələbələri
2020-ci il sentyabrın 27-də saat 6 radələrindən başlayaraq təcavüzkar Ermənistanın
hərbi-siyasi rəhbərliyinin əmrilə Ermənistan Silahlı Qüvvələri Azərbaycan Ordusunun cəbhə
zonasında yerləşən mövqelərini, Tərtər, Ağdam, Füzuli və Cəbrayıl rayonlarının təmas xəttində
sıx məskunlaşma olan kəndləri ilə yanaşı, cəbhə xəttindən yüz kilometrlərlə aralıda yerləşən
Gəncə, Mingəçevir və digər yaşayış məntəqələrinin mülki infrastruktur obyektlərini ballistik
raketlərlə, fosforlu və kasetli bombalarla, klaster silahlarla atəşə tutaraq mülki əhaliyə qarşı
müxtəlif cinayətlər törətməyə başladı. Ərazisinə minlərlə mərmi düşən Tərtər şəhəri ikinci
Dünya müharibəsi dövründə dağılmış Stalinqrad şəhərinə bənzəyirdi. Erməni silahlılarının bu
vandallıqları Ali baş komandanın əmri ilə Azərbaycan Ordusunu əks tədbirlər görməyə
vadar etdi. Ermənistan Respublikasının silahlı qüvvələrinin Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qarabağ bölgəsini və ətraf rayonlarını işğal etməsi, Azərbaycan Respublikasına qarşı silahlı
hücumlar etməsi və mütəmadi hərbi təxribatlar törətməsi ilə əlaqədar olaraq, Prezident
fərmanı ilə 28 sentyabr saat 00:00-dan Azərbaycan Respublikasının bütün ərazisində
hərbi vəziyyət elan edildi. 2020-ci il sentyabrın 28-də imzalanmış sərəncama görə
respublikada qismən səfərbərlik elan edildi.
Azərbaycan Ordusunun həyata keçirdiyi “Dəmir Yumruq” əməliyyatının ilk günlərində:
Füzuli və Tərtər rayonları istiqamətində, o cümlədən Murovdağda bir çox strateji
məntəqələr azad edildi.
2020-ci il oktyabrın 3-də Tərtərin Madagiz kəndi işğaldan azad edildi. Bu şimal
cəbhəsində irəliləmək üçün əhəmiyyətli qələbə idi. Həmin gün Prezident tərəfindən
kəndin tarixi adı olan Suqovuşan adı bərpa edildi.
2020-ci il oktyabrın 4-də cənub cəbhəsində Cəbrayıl şəhəri işğaldan azad edildi.
2020-ci il oktyabrın 9-da Hadrut (pəhləvi dilində ikiçayarası deməkdir) qəsəbəsi azad
edilərək, Xocavənd rayonunun ərazisində əlverişli mövqelər ələ keçirildi.
Beləliklə “məğlubedilməz erməni ordusu” mifini məhv edən Azərbaycan Ordusu Ermənistan hakimiyyətini
atəşkəs istəməyə məcbur etdi. Rusiyanın təşəbbüsü ilə münaqişə tərəflərinin XiN-ləri Moskva şəhərində 9-10
oktyabr görüşündə atəşkəslə bağlı razılıq əldə etməsinə baxmayaraq, bir neçə saatdan sonra Ermənistan tərəfi
yenidən hücum cəhdi göstərdi.
Əks-hücuma keçən Azərbaycan Silahlı Qüvvələri:
2020-ci il oktyabrın 17-də Füzuli şəhərini işğalçılardan təmizlədi.
2020-ci il oktyabrın 18-də Xudafərin körpüsü üzərində üçrəngli bayrağımızı qaldırdı.
2020-ci il oktyabrın 20-də Zəngilan şəhərini azad etdi.
2020-ci il oktyabrın 22-də Zəngilanın Ağbənd qəsəbəsini azad etdikdən sonra Arazın
o tayındakı soydaşları tərəfindən alqışlarla müşayiət olunan Azərbaycan əsgərləri iranla
dövlət sərhədini tam nəzarətə götürdülər.
Məşhur “aypara” və ya “qurd tələsi” taktikası ilə əks-hücuma keçən Azərbaycan hərbçiləri
2020-ci il oktyabrın 20-sindən sonra Laçın dəhlizinə doğru irəliləyərək Dağlıq Qarabağdakı separatçı ünsürlərlə Ermənistanı birləşdirən əsas magistral yolun 10 km-dəki
artilleriya vasitəsilə buraya nəzarət etməyə başladı.
2020-ci il oktyabrın 25-də Qubadlı rayonu işğaldan azad edildi.
2020-ci il oktyabrın sonlarında Çanaqçı kəndini işğaldan azad etdi, ardından da
strateji Şuşa-Laçın yolunun bir hissəsinə nəzarəti ələ keçdi. Bu zaman Şuşa şəhəri
ətrafında lokal döyüşlər başladı.
2020-ci il noyabrın 8-də Şuşa şəhəri işğaldan azad edildi.
2020-ci il noyabrın 9-da 71 kəndi, bir qəsəbəni və 8 strateji yüksəkliyi işğaldan azad
etdi. Bununla, hərbi əməliyyatlar gedişində işğaldan azad edilmiş yaşayış məntəqələrinin sayı 300-ə çatdı.
2020-ci il noyabrın 9-dan 10-na keçən gecə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
ilham Əliyev, Ermənistan Respublikasının Baş naziri Nikol Paşinyan və Rusiya
Federasiyasının Prezidenti Vladimir Putin birgə bəyanat qəbul etdilər.
Birgə bəyanatın imzalanmasından sonra heç bir güllə atılmadan:
2020-ci il noyabrın 20-də Ağdam rayonu azad edildi.
2020-ci il noyabrın 25-də Kəlbəcər rayonu azad edildi.
2020-ci il dekabrın 1-də Laçın rayonu azad edildi.
Füzuli əməliyyatı haqqında. Hər qarış torpaq Azərbaycanın igid əsgər və zabitlərinin canı və qanı bahasına
azad edilirdi. Ali baş komandan televiziya ilə xalqa müraciət edərkən Füzuli şəhərinin azad edilməsinin çətinliyini
xüsusi vurğulamış, 30 il ərzində düşmənin orada çox möhkəm istehkamlar qurduğunu söyləmişdi. Tanınmış hərbi
mütəxəssislər belə fikirdə idi ki, Füzulini azad etmək aylarla vaxt alacaq. Lakin qəhrəman Azərbaycan ordusu
hərbi kitablara daxil ediləcək mürəkkəb əməliyyatla bu missiyanı yerinə yetirdi və bayraq asmağa bircə salamat
binanın da qalmadığı şəhəri azad edə bildi. Erməni hərbi birləşmələrinin geri oturdulması N.Paşinyanı bu dəfə
danışıqlar üçün ABŞ-a üz tutmağa məcbur etdi. Oktyabrın 24-də ABŞ Dövlət katibi müavininin vasitəçiliyi ilə
Azərbaycan və Ermənistan xarici işlər nazirlərinin birgə görüşündən sonra münaqişə tərəfləri arasında 10 oktyabr tarixli Moskva bəyanatına uyğun olaraq humanitar atəşkəs haqqında razılıq əldə olundu. Lakin ertəsi günün səhər
saatlarında düşmən ölkənin ordusu yenidən Azərbaycanın mövqelərinə hücum etdi.
Qarabağ müharibəsi dünya azərbaycanlılarının birliyini bir daha nümayiş etdirdi. Dünyanın müxtəlif
ölkələrində yaşayan azərbaycanlılar, Azərbaycanın haqq işinə dəstək verən digər xalqların nümayəndələri erməni
lobbisinin apardığı çirkin kampaniyalara qarşı fədakarlıq göstərdilər. Müharibənin gedişində xalq-dövlətordu birliyi daha da möhkəmləndi. Azərbaycan Respublikasının bütün vətəndaşları etnik, sosial, dini baxımdan
bütövlük nümayiş etdirdi, ön və arxa cəbhədə mükəmməl birlik yarandı.
Azərbaycan dövləti hərb meydanı ilə yanaşı, diplomatik və ideoloji cəbhədə də mübarizə aparırdı. Ölkə
başçısının yüksək siyasi məharəti sayəsində diplomatik cəbhədə də böyük uğurlar qazanıldı. Ölkə Prezidenti
Ermənistanın Azərbaycana qarşı apardığı işğalçılıq siyasəti haqqında dünya ictimaiyyətini məlumatlandırırdı.
Hərbi əməliyyatların nəticəsi Prezidentin rəsmi Twitter hesabından operativ olaraq paylaşıldığından,
vətəndaşlar o səhifədəki xəbərləri səbirsizliklə gözləyir, KiV nümayəndələri də oraya istinad edirdilər.
Müharibənin gedişində müxtəlif nüfuzlu əcnəbi televiziya kanallarına verdiyi müsahibələrdə Ali baş komandan
beynəlxalq aləmdə Azərbaycan haqqında formalaşmış yanlış təsəvvürləri aradan qaldırırdı. Azərbaycan Prezidenti
erməni yalanlarına uymuş bəzi xarici müxbirlərin qərəzli suallarını soyuqqanlıqla cavablandıraraq onları məntiqli
arqumentlər əsasında susdururdu. Məsələn, Almaniya televiziya kanallarından birinin müxbirinin “Nəyə görə
Qarabağ Azərbaycan üçün belə önəmlidir? Orada resurslar var, yoxsa bu, bir rəmzi məna daşıyır?” sualına ilham
Əliyev çox cavab vermişdi: “Elzas və Lotaringiya sizin üçün önəmlidir? Bavariya sizin
üçün önəmlidir? Yaxud Reyn-Vestfaliya? ... Əsas resurslar burada, Bakıdadır. Bu, ədalət
məsələsidir, bu, milli qürur məsələsidir ...”.
Azərbaycan növbəti dəfə hücuma məruz qalsa da, çoxsaylı ölkələr və təşkilatlar
münaqişəni kəskin şəkildə qınamış və dinc əhalini hədəfə alan Ermənistana sərt
reaksiya vermək, işğala son qoymaq çağırışı etmək əvəzinə hər iki tərəfi gərginliyi
azaltmağa və danışıqları təxirə salmadan davam etdirməyə çağırmışdır. Türkiyə,
Pakistan, israil, Ukrayna, Əfqanıstan, Şimali Kipr Türk Respublikası və bir neçə
başqa ölkə isə Azərbaycanın bu müharibədə haqlı tərəf olduğunu dəstəkləmiş, onun
ərazi bütövlüyünü tanıdıqlarını bildirmişdir. Türkiyənin mənəvi və siyasi dəstəyi,
yüksək vəzifəli rəsmilərinin müharibə müddətində Azərbaycana çoxsaylı səfərləri
diplomatik mübarizədə xüsusilə əvəzedilməz rol oynadı. Ölkəmizin uğurlu xarici
siyasətinin əsas istiqamətlərindən biri də Qoşulmama Hərəkatı təşkilatının işində
fəal iştirak, bu təşkilata üzv ölkələrlə yaxın əməkdaşlıq münasibətlərinin
qurulmasıdır. Belə ki, məhz bu ölkələrin nümayiş etdirdikləri prinsipial mövqe
sayəsində Vətən müharibəsi gedişində BMT Təhlükəsizlik Şurasında ölkəmizin
mənafeyinə uyğun olmayan qətnamə layihəsinin qəbul edilməsinin qarşısı
alınmışdır. Azərbaycan Prezidenti ilham Əliyevin tapşırığına əsasən Azərbaycanda
fəaliyyət göstərən ölkələrin səfirliklərinin məsul işçiləri, hərbi nümayəndələri və
beynəlxalq təşkilatların Azərbaycandakı nümayəndəliklərinin rəhbərlərinin hərbi
əməliyyatlar dövründə Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən vandalizmə məruz
qalmış Tərtərə, Gəncəyə və digər bölgələrə səfərləri təşkil olundu. Erməni işğalçılarının azərbaycanlılara məxsus
abidələrə qarşı dağıdıcı və hörmətsiz davranışı dünya ictimaiyyətinə nümayiş etdirildi.
Azərbaycan tərəfinin hesablamalarına görə, həm ərazi, həm də seçilən marşrut nəqliyyat vasitələri üçün
uyğun olmadığından Azərbaycan qüvvələri beş gün Şuşa istiqamətində piyada hərəkət etməli idi. Erməni
komandanlığı Azərbaycan qoşunlarının Qırmızı Bazar istiqamətində hücuma keçəcəyini güman edirdi. Çünki
Şuşaya qalxan ən rahat Şuşakənd yolu buradan keçirdi. Ermənistan ordusunun Azərbaycan qoşunlarının Şuşaya
həmləsini gözlədiyi ikinci istiqamət isə Laçın idi. Lakin Azərbaycan ordusunun komandanlığı öz miqyasına,
planına və ardıcıllığına görə misli görünməmiş qərar verərək Şuşaya sıx Qarabağ meşələrindən 3 gün ərzində
onlarla kilometr uzunluğunda yeni yol açdı. Azərbaycan ordusunun Laçın dəhlizinə nəzarət etməsi nəticəsində
Şuşadakı işğalçı erməni hərbi birləşmələri əlavə dəstək almaqdan məhrum oldu. Yüngül silah-sursatla silahlanmış
Azərbaycan Xüsusi Təyinatlı Qüvvələri Şuşanın sıldırım qayalarına iplərlə dırmaşaraq, yaralı döyüş yoldaşlarını
çiyinlərində daşıyaraq bir neçə yerdən şəhərə daxil oldu. işğaldan azad edilmiş Daşaltı kəndindəki hərbi
bölmələrin atəş dəstəyi ilə Azərbaycan ordusunun dağ piyadaları qəfil pusquya salınmış erməni əsgərlərinin
sonuncu müqavimətini də qırdı. Şuşanın azad edilməsi zamanı yüzlərlə erməni hərbçisi məhv edildi, xeylisi itkin
düşdü. Noyabrın 8-də Şəhidlər Xiyabanını ziyarət edən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti ilham Əliyev
Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin Şuşa şəhərini işğaldan azad etdiyini elan etdi: “iyirmi səkkiz il yarım işğal altında
olan Şuşa azad edildi! ... Biz bu tarixi Qələbəni döyüş meydanında qazandıq... Əziz Şuşa, sən azadsan! Əziz Şuşa, biz
qayıtmışıq! Əziz Şuşa, biz səni dirçəldəcəyik! Şuşa bizimdir! Qarabağ bizimdir! Qarabağ Azərbaycandır!” Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti ilham Əliyev Şuşa döyüşləri barədə bunları söylədi: “Şuşanın işğaldan azad edilməsi
bizim gücümüzü göstərdi, Ordumuzun peşəkarlığını, hərbçilərimizin cəsarətini, qəhrəmanlığını göstərdi. Şuşanın
azad edilməsi çox böyük peşəkarlıq, cəsarət tələb edən əməliyyat idi. Əminəm ki, bu əməliyyat dünya hərb tarixində xüsusi yer tutacaqdır. Çünki bu əməliyyatı yalnız yüngül silahlarla silahlanmış
bizim qəhrəman hərbçilərimiz dağlardan, meşələrdən, cığırlardan keçərək icra
ediblər. Şuşanın işğaldan azad edilməsi bizim şanlı Qələbəmizdir”. Prezident
Şuşa şəhərinin işğalçılardan azad edilməsi münasibətilə Birlik komandiri
general-leytenant Hikmət Mirzəyevi şəxsən təbrik edib. Vətən
müharibəsində hərbi əməliyyatlara rəhbərlik edən Ali baş komandan
ilham Əliyev şəxsi heyətin döyüş ruhunun yüksəldilməsini də xüsusi diqqətdə
saxlayırdı. O, Suqovuşanın işğaldan azad olunması münasibətilə generalmayor Hikmət Həsənovu, düşməndən təmizlənmiş ilk şəhər mərkəzi -
Cəbrayılın azad olunması münasibətilə general-mayor Mayis Bərxudarovu və general-leytenant Hikmət
Mirzəyevi, Xudafərin körpüsündə Azərbaycan bayrağının qaldırılması və DSX-nin iştirakı ilə bir neçə yaşayış
məntəqəsinin azad edilməsi münasibətilə general-polkovnik Elçin Quliyevi, Qubadlı şəhərinin işğalçılardan azad
olunmasında fərqləndiklərinə görə Yaşar Həsənovu və Zaur Quliyevi ayrıca təbrik etmiş, təbrik və təşəkkürlərinin
bütün şəxsi heyətə çatdırılmasını tapşırmışdır. Ali baş komandan Qubadlının azad edilməsi uğrunda gedən
döyüşlərdə şəhid olmuş Milli Qəhrəman Şükür Həmidovun atası ilə də danışaraq başsağlığı vermişdir.
Şuşanın və ətraf yüksəkliklərin alınması Ermənistanın bütün manevr imkanlarını puça çıxardı. Azərbaycan
Ordusu müasir döyüş strategiyasında pilotsuz uçuş aparatlarından (dronlardan) yüksək effektlə faydalanmaqla
dünya hərb tarixinə öz şanlı adını yazdı. Azərbaycanın yalançı hədəf kimi istifadəsiz köhnə təyyarələrdən istifadə
edərək Ermənistanın hava hücumundan müdafiə sistemlərinin mövqe rayonunu üzə çıxarması, ardınca o
sistemləri məhv etməsi fəndi hərb tarixində yenilik kimi qəbul edilir. Türkiyə Respublikasından alınmış
“Bayraktar”, israildən alınmış “Harop”, Azərbaycan istehsalı olan “Zərbə” dronları ermənilərin qiyməti
milyard dollarla ölçülən hərbi texnikasını, çoxlu canlı qüvvəsini məhv etmişdir. Ümumilikdə müharibənin
gedişində ölkəmizin hərbi sənaye kompleksinin istehsalı olan geniş çeşiddə silah və hərbi sursatlardan uğurla
istifadə edilmişdir. Alınmaz hesab edilən Şuşanın azad edilməsində xüsusi təyinatlılar yüngül atıcı və soyuq
silahdan mahir istifadə etməklə Azərbaycan ordusunun şücaətini nümayiş etdirmişdir. Eyni zamanda, həm
müasir, həm də ənənəvi hərbi strategiya və taktikanı uğurla tətbiq etmiş Azərbaycan ordusu Ermənistan
ordusundan fərqli olaraq, düşmənin dinc əhalisinə insanpərvər münasibət bəsləmişdir. Prezident ilham
Əliyev müharibə ərzində demişdir: “Biz günahsız insanların qisasını yalnız döyüş meydanında alırıq və alacağıq. Biz
heç vaxt mülki şəxslərə atəş açmayacağıq”.
Şuşanın azad edilməsi müharibədə ermənilərin öz
məğlubiyyətlərini etiraf etmələrinə gətirib çıxaran həlledici döyüş olmuşdur. Şuşanın azad edilməsindən sonra
qondarma rejimin rəhbər vəzifəli şəxsləri başda olmaqla,
demək olar, bütün sakinlər Xankəndini tərk etməyə
başlamışdı. Döyüşdən bir neçə gün sonra Ermənistan
məğlubiyyəti qəbul etməyə məcbur oldu.
Azərbaycan 2020-ci il sentyabrın 27-də başlamış və 44 gün davam etmiş ikinci Qarabağ
müharibəsini (qlobal pandemiyanın baş verdiyi şəraitdə böyük zəfərlə başa çatdırdı:
Son iki yüz illikdə Azərbaycan müharibədən ərazi bütövlüyünü bərpa edərək çıxdı.
Öz doğma yurdlarına qayıtmaq istəyən Azərbaycan vətəndaşlarının uzun müddətlik
həsrətinə son qoyuldu.
Naxçıvanın 30 illik blokadasına son qoymaq üçün onun Mehri dəhlizi vasitəsilə
Azərbaycanın əsas hissəsi ilə quru yollarla birləşdirmə istiqamətində tarixi addım atıldı.
2020-ci ilin dekabrında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Vətən müharibəsinin
yekunları ilə bağlı bir neçə fərman və sərəncam imzaladı. Bu sənədlər əsasında:
Hər il üçün 8 noyabr Zəfər Günü və 27 sentyabr Anım Günü təsis edildi.
Vətən müharibəsi şəhidlərinin əziz xatirəsi dekabrın 4-də saat 12:00-da bir dəqiqəlik
sükutla yad edildi.
Yaralananların və şəhid ailələrinin təminatına dəstək üçün “YAŞAT” Fondunun
yaradılması haqqında Fərman imzaladı.
“Vətən Müharibəsi Qəhrəmanı” fəxri adı, “Zəfər” və “Qarabağ” ordenləri, “Cəsur döyüşçü”, “Döyüşdə fərqlənməyə görə”, “Suqovuşanın azad olunmasına görə”, “Xocavəndin
azad olunmasına görə”, “Füzulinin azad olunmasına görə”, “Zəngilanın azad olunmasına
görə”, “Qubadlının azad olunmasına görə”, “Şuşanın azad olunmasına görə”, “Kəlbəcərin
azad olunmasına görə”, “Ağdamın azad olunmasına görə”, “Laçının azad olunmasına
görə” və digər medallar təsis edilərək döyüşlərdə iştirak etmiş minlərlə hərbçi müxtəlif
orden, medal və fəxri adla təltif edildi.
Azərbaycan xalqının Vətən müharibəsində göstərdiyi misilsiz qəhrəmanlığın və
qazandığı möhtəşəm tarixi zəfərin nümayiş etdirilməsi, şəhidlərimizin əziz xatirəsinin
əbədiləşdirilməsi məqsədilə Bakı şəhərində Vətən müharibəsi memorial kompleksi
və Zəfər muzeyinin yaradılması nəzərdə tutuldu.
2020-ci il dekabrın 10-da Azərbaycanın Vətən müharibəsində möhtəşəm Qələbəsinə
həsr olunmuş “Zəfər Paradı”nda ölkə ordusunun şəxsi heyətinin və hərbi texnikasının,
habelə müzəffər ordumuzun düşməndən ələ keçirdiyi hərbi qənimətlərin bir qismi
nümayiş etdirildi. “Zəfər Paradı”nda Şuşaya sancılmış Qələbə Bayrağını Azadlıq
meydanına Şuşanın azad edilməsində müstəsna xidmətləri olan, Qarabağ
xanlığının, Şuşa qalasının əsasını qoyan Pənahəli xan Cavanşirin nəslindən olan
və Şuşa azad olunandan sonra şəhərin ilk komendantı general-mayor Zaur
Məmmədov gətirdi. Paradda qardaş Türkiyə Respublikasının Prezidenti Rəcəb Tayyib
Ərdoğan və ölkələrimiz arasındakı qardaşlığın rəmzinin bariz nümunəsi kimi Vətən
müharibəsində şəhid olan azərbaycanlıların sayı qədər türk əsgərlər iştirak
etdilər.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti müharibə bitdikdən sonra işğaldan yenicə azad
edilmiş torpaqlara bir neçə dəfə səfərlər etdi, orada yeni layihələrin (Füzuli hava
limanı, Şuşaya yeni yol və s.) təməlini qoydu.
2021-ci ilin yanvarında “Qarabağ Dirçəliş Fondu” yaradıldı.
2021-ci il yanvarın 11-də Moskvada Rusiya Prezidenti Vladimir Putin, Azərbaycan
Prezidenti ilham Əliyev və Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyan arasında keçirilən üçtərəfli
görüşdən sonra imzalanmış Bəyanatda nəzərdə tutulurdu: Rusiya Federasiyasının Prezidenti
V.V.Putinin Azərbaycan Respublikasının, Ermənistan Respublikasının baş nazirləri müavinlərinin və Rusiya Federasiyası Hökumətinin sədr müavininin birgə həmsədrliyi ilə üçtərəfli işçi
qrupu yaradılması barədə təklifi dəstəklənir. - işçi qrupu 2021-ci il yanvarın 30-dək ilk
iclasını keçirməli, bu iclasın nəticələrinə görə Bəyanatın 9-cu bəndinin reallaşdırılmasından
irəli gələn işlərin əsas istiqamətlərinin siyahısı formalaşdırılmalı, prioritet qismində dəmir yolu
və avtomobil yolları müəyyən edilməlidir. Prezident ilham Əliyev Moskva görüşündən sonra
qeyd etmişdir: “...Dağlıq Qarabağ münaqişəsi keçmişdə qalıb və biz gələcək barədə, qonşular kimi
birlikdə necə yaşamaq, nəqliyyat arteriyalarının açılması məsələlərini həll etməyə necə çalışmaq
və gələcəkdə regional sabitliyi və təhlükəsizliyi möhkəmlətmək haqqında düşünməliyik”.
2021-ci ilin yanvar sonundan Ağdamda Türkiyə-Rusiya Birgə Monitorinq Mərkəzi fəaliyyətə başladı.
)