+7 əjdaha
1. qədim şərq fəlsəfəsində və ümumiyyətlə dünya fəlsəfə tarixində antik fəlsəfənin rolu əvəzedilməzdi. belə ki, bir çox filosoflar fəlsəfənin yaranmasını məhz yunanların adı ilə bağlıyırlar.bizim eradan əvvəl vi əsrin birinci yarısında antik fəlsəfə elladanın kiçik asiya hissəsində, daha dəqiq desək iyoniyada– milet şəhərində yaranmışdır. təsadüfi deyildir ki, ilk yunan fəlsəfi məktəbi milet məktəbi adlanır. həmin məktəbin böyük nümayəndələri fales, anaksimandr, anaksimen və onların şagirdləri olmuşdur.
antik fəlsəfə fəlsəfənin ayrıca bir fənn kimi meydana gəlməsini ifadə edir. «antik fəlsəfə» anlayışı altında qədim yunanıstanda və qədim romada yaranan fəlsəfə nəzərdə tutulur. yunan fəlsəfəsi yunan mifologiyasının təsiri altında formalaşmışdır. yunan mifologiyası isə, öz növbəsində, homerin «iliada» və «odisseya», hesiodun (e.ə. viii– vii əsrlər) epik əsərlərində öz əksini tapmışdır. əgər yunan– roma fəlsəfəsini inkişaf mərhələlərinə bölsək, aşağıdakı mənzərə alına bilər. birincisi, milet məktəbi hesab olunur. həmin məktəbin fəlsəfi təsəvvürləri çox şeydə homer və hesiodun qədim görüşlərinə əsaslanırdı. bununla yanaşı, milet məktəbi ilk elmi (mifoloji yox) təfəkkür cəhdi hesab olunur. qədim yunanıstanda fəlsəfi inkişafın bu mərhələsinə heraklit, eleya məktəbi (b.er.əv. vi– v əsrlər) də daxil edilir. ikncisi, yunan fəlsəfəsinin bu mərhələsi böyük filosofların, o cümlədən görkəmli mütəfəkkirlər sokrat, platon, aristotel, atomistlər məktəbi (levkipp, demokrit), pifaqor məktəbi, sofistlər (protaqor, gorgiy) və s. adlarla bağlıdır. üçüncüsü, ellinizm mərhələsi adlanır. bu dövr yunan quldarlıq cəmiyyətinin tənəzzülü ilə əlaqədardır. nəticədə yunanıstan parçalanır, bir sıra əyalətlər müstəqillik əldə edir. lakin bu da çox uzun sürmür. yunanıstan və əyalətləri iskəndərin imperiyasının tərkibinə daxil edilir. işğalçı iskəndərin ölümündən sonra isə cəmiyyətin bütün sahələrində böhran güclənməyə başladı. həmin dövrdə, yəni er. əvvəl iv– iii əsrlərdə fəlsəfədə üç böyük cərəyan yaranıb inkişaf etmişdir. bunlar: skeptisizm, epikurçuluq və stoisizm idi. iii– ii əsrlərdə qədim romanın ictimai və mənəvi inkişafında müəyyən dəyişikliklər baş vermişdir. roma cəmiyyətində yunan mədəniyyəti və fəlsəfəsinə meyllər güclənmişdir. həmin dövrdə romada çoxlu yunan alimi, filosofu fəaliyyət göstərir, öz spesifikliyi ilə stoisizm və epikurçuluq inkişaf etməyə başlayır. luk-retsi karın materializmi inkişaf edir. bununla yanaşı, romanın işğal etdiyi qədim dövlətlər və xalqların istismarı nəticəsində burada çox saylı adamların parazitləşməsi elementləri yaranır. cəmiyyətdə olan bu böhran, demək olar ki, bütün təbəqələri əhatə edirdi və bu da, öz növbəsində, şəxsi mövcudluğun katas-trofuna gətirib çıxarırdı. nəticədə dinə və mistikaya meyl güclənirdi. zamanın tələblərinə cavab verən fəlsəfə dinə çevrilir, xristianlıq həmin prosesdə körpü rolunu oynayır.
antik fəlsəfə - eramızdan əvvəl vii əsrin sonundan başlayaraq qədim yunan quldarlıq cəmiyyətində və eramızdan əvvəl ii əsrdən başlayaraq qədim roma quldarlıq cəmiyyətində, eramızın vi əsrinin əvvəllərinədək inkişaf etmiş fəlsəfi təlimlər məcmuu-bəşəriyyətin fəlsəfi şüurunun inkişafında vahid və özünəməxsus hadisədir. antik fəlsəfə, qədim şərq mədəniyyətinin onun çox mühüm tərkib hissəsi olan elmi-astronomik, riyazi, fiziki biliklərin həmin dövrün sosial, iqtisadi və mənəvi təcrübəsinə uyğun anlayışların əsasında, həmçinin dünya və insan haqqında fəlsəfi fikrin mifoloji təsəvvürlərdən uzaqlaşması nəticəsində təşəkkül tapmışdır. artıq eramızdan əvvəl vi əsrdə "milet məktəbi" adı ilə tanınan filosofların - falesin, anaksimandrın, anaksimenin fikirlərində, təbiət hadisələrinin bütün müxtəlifliyini izah edə bilən ilkin əsasın, yaxud ilk başlanğıcın təyin edilməsi cəhdlərinə rast gəlirik. fales - suyu, anaksimen - havanı, heraklit - odu, eleya məktəbinə mənsub olan ksenofan və parmenid isə torpağı belə ilk başlanğıc hesab etmişlər. təkcə anaksimandr qədimdə dağılmaz ünsür sayılan qeyri - müəyyən bir ünsür olduğunu göstərirdi və onu "apeyron" adlandırmışdı.
ibtidai animizm ənənələrini davam etdirən ilk filosoflar öz təlimlərində təbiəti antropomorfik (insana bənzətmə) və sosiomorfik (cəmiyyətə bənzətmə) nöqteyi-nəzərindən izah etməyə səy göstərirdilər, məsələn, bu baxışlara görə təbiətdə hər bir ilk başlanğıca cəmiyyətdə olduğu kimi ali hakimiyyət mənsubdur. təbii şeylərin qarşılıqlı münasibəti, şəhər əhalisinin üzvləri arasındakı qarşılıqlı münasibətə uyğun olaraq baş verdiyi göstərilirdi və bununla bağlı mənəvi kateqoriyalar, çox vaxt isə "ədalət" anlayışı işlədilirdi. digər baxışlara görə təbiətdə hər şey ruha malikdir: heraklitə görə psiheyalar (yəni ruhlar) sudan buxarlanırlar, anaksimenin fikrincə isə onlar havadan ibarətdirlər. canlı və cansız, psixi və fiziki bu dövrdə hələ vahid bir şey kimi qavranılırdı.
bununla belə, qədim təbiət fəlsəfəsində bənzətmə təkcə antropososiomorfik deyildi. təbiətin anlaşılmayan hadisələrini-meteoroloji, astronomik, kosmik və sair-qədim mütəfəkkirlər analogiya yaxud onlara məlum təbiət hadisələrilə birbaşa eyniləşdirmə vasitəsilə aydınlaşdırmağa çalışmışlar. eksperimental tədqiqat metodu onlara demək olar ki, bəlli olmadığından (axı istehsal o dövrdə əsasən əl əməyi və çox sadə alətlərin tətbiqi üzərində dururdu), qədim mütəfəkkirlər təbiət hadisələrinin sadəcə müşahidə metodundan geniş istifadə etmişlər. erkən yunan fəlsəfəsinin ən parlaq nümayəndələrindən biri də heraklitdir. böyük mütəfəkkir, bütün antik və avropa-bizans orta əsr fəlsəfə tarixini keçərək bizim dövrədək gəlib çıxan "loqos" sözünü, özünün loqos haqqında təlimilə ilk dəfə daxil etmişdir. "loqos" termini çoxmənalı olub söz, nitq, ağıl, məntiqə uyğun əsas bildirirdi. bu da təsadüfi deyildi. qədim yunanların təbiət fəlsəfəsində insan təbiətin ayrılmaz hissəsi sayılırdı və buna görə də həm "söz", həm "ağıl" heraklit üçün təkcə insana subyektiv mənsub olan deyil, şeylərin özünün mahiyyətini ifadə edirdi. heraklitə görə loqos təbiətdə maddənin dövranı haqqında təsəvvürləri, daima canlı odu ifadə edir. sonralar, eramızdan əvvəl iy əsrin sonu və bizim eranın birinci əsrlərinə kimi, stoiklər məktəbi mövcud olan zaman, bu anlayış təbiət hadisələrinin qanunauyğunluqlarının anlanılmasında əsas rol oynamaqda davam etmişdir. heraklitin ardınca stoiklər də bu qanunauyğunluqları dövri fəaliyyətdə olan kimi təsəvvür etmişlər. onların qənaətinə görə, hər biri min il davam edən dövr hüdudunda oddan yaranmış dünya, onda olan bütün imkanlar tükəndikdən sonra elə od tərəfindən udulur və bundan sonra, əvvəlkini eynilə təkrarlayan yeni dünya əmələ gəlir.
erkən filosofların görüşlərində o dövrki elmin, ilk növbədə riyaziyyatın nailiyyətləri nəzərə alınsa da, ancaq ümumilikdə o mücərrəd fikirlərdən, fərziyyələrdən ibarət idi. bu, eramızdan əvvəl v əsrin ikinci yarısı vi əsrin əvvəlində levkip və demokritin təlimində özünü xüsusilə qabarıq göstərir. buna baxmayaraq, ilk dəfə levkip tərəfindən ifadələnmiş və sonradan demokrit tərəfindən inkişaf etdirilmiş prinsiplərin dərinliyi və əhatəliliyi o dövrdə təbiətin və insan dünyasının bir çox hadisələrinin doğru və dərin izahını verməyə imkan yaratmışdı. demokritin prinsipləri olduqca sadədir: o, əzəldən nizamsız hərəkətdə bulunan atomların-müxtəlif formalı və müxtəlif ölçülü bölünməz hissəciklərin-boşluqda, hüdudsuz məkanda olduğunu qəbul edir. demokritə görə, atomların cürbəcür birləşmələri təbiətdə olan şeylərin və hadisələrin hədsiz müxtəlifliyini izah edir. hüdudsuz boşluqda atomların hərəkəti, onların toqquşması və birləşməsi - bu səbəbiyyət əlaqəsinin çox sadə modelidir. demokritə görə hər bir təsadüfi hadisə, baş verən hadisələrin əsl səbəblərini bilməməkdən doğan subyektiv illüziyadır. bu səbəbləri bilmək isə, hər bir təsadüfi zərurətə çevirir.
atomistik təlimin bu prinsipləri onu həmin dövrdə təbiətin və insanın sırf fiziki yolla izahı nümunəsi edirdi. öz təbiət fəlsəfəsinin atomistik prinsiplərinə əsaslanaraq demokrit, yerin səma cisimlərilə geniş kosmoqonik mənzərəsini təsvir etdi. amma ola bilsin ki, demokritin kosmoqonik konsepsiyasının ən dərin ideyası, hüdudsuz boşluğun ənginlikərində - fəzada - əmələ gələn, təşəkkül tapan və məhv olan saysız dünyalar ideyası idi. o dövrdə, kainatın yaranmasında fövqəltəbii qüvvələrin rolu haqqında dini-mifoloji təsəvvürlərə xüsusi zərbə vuran bu ideya geniş vüsət tapmadı və yalnız sonralar təbiətşünaslığın nailiyyətləri sayəsində dərin əsaslandırıldı.
atomistik prinsiplər, demokrit tərəfindən həm də insanın, onun şüurunun izah olunmasına aid edilirdi. yəni, insanın təbiətin bir hissəsi olması haqqında qədim təsəvvür, mikrokosmun, başqa sözlə şüuru ilə birlikdə insanın və makrokosmun - onu əhatə edən bütün təbiətin, prinsip etibarilə eyni olması haqqında müddəaya keçdi. insan psixikasına aid hadisələri o, od atomlarına uyğun, yumru, hamar, xırda və hərəkətli olan xüsusi növ atomların olması ilə izah edirdi. demokritin fikrincə, bu atomlar bütün təbiətə səpələnmişdir ("hər şey ruha malikdir"), ancaq insanın bədənində onların konsentrasiyası daha çoxdur, insan orqanizminin təqribən yarısını təşkil edərək, onlar bütün bədənə səpələnmiş şəkildə insanın "ruhunu" əmələ gətirirlər. insanın ölümü bu atomların böyük miqdarda itirilməsi nəticəsində baş verir. insanın atomistik konsepsiyası həmçinin mühüm psixoloji ideyaları da özündə cəmləşdirirdi. onlardan ən mühümü, bütün şeylərdən incə surətlərin (idolların) buraxılması və onların insan duyğuları tərəfindən fərqləndirici şəkildə qavranılmasıdır. bu ideya ilə həmçinin demokritin idrak nəzəriyyəsi bağlıdır. o iddia edirdi ki, duyğular "qaranlıq" bilik mənbəyidir və yalnız zəka bizi əsl həqiqət dünyasına - atomlar və boşluqdan ibarət olan dünyaya calayır. demokrit təlimi, qətiyyən tanrıların fəaliyyəti ilə bağlı olmayan, insan icmasının və mədəniyyətinin təbiətə uyğun surətdə izahını verməyə səy göstərirdi. onun fikrinə görə yalnız ehtiyac-bu əsl "insanlar müəllimi", -dünyaya diqqət yetirən insanları mədəniyyətə və dövlət icmasına gətirib çıxardı.
demokritin dövründə qədim yunanların mənəvi həyatında, qədim yunan polislərinin (şəhər və şəhərətrafı yaşayış məntəqələri) həyatının mürəkkəbləşdiyi şəraitdə zəruriliyi daha da artan muzdlu "müdriklik" müəllimləri böyük rol oynayırdı. məhz bu xadimlər, eramızdan əvvəl y əsrdə hələ nə istehzalı, nə də ikrah oyandıran məna daşımayan sofistlər (hərfi mənada "müdriklər") adını almışdılar. qədim yunan fəlsəfəsi tarixində sofistlərin əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar fəlsəfi problematikanın ağırlıq mərkəzini antropologiya sahəsinə, insan haqqında və idrak haqqında təlimə doğru çəkmişlər. sofistlər anlayışların, etik normaların, öz dövrünün siyasi təsisatlarının nisbi olduğunu xüsusi qeyd etmişlər. məsələn, insanı bütün şeylərin meyarı elan edərək, protoqor, hamı üçün məcburi olan həqiqətlərin, davranış normalarının olmadığını və ola bilmədiyini əsaslandırmağa çalışmışdır.
həmin dövrdə böyük müdrik sokrat yaşayırdı (eramızdan əvvəl 469-399-cu illər)-öz təlimini şifahi surətdə, afina icmasının ən müxtəlif təbəqələrinin nümayəndələrilə çoxsaylı söhbətlərdə inkişaf etdirən ilk afinalı filosof (biz sokratın görüşləri barəsində onun şagirdləri platonun və ksenofontun əsərlərindən, həmçinin aristotelin əsərlərindən və digər mənbələrdən bilirik). sokrat sanki sofistlərin fəaliyyətində meydana çıxan fəlsəfi fikrin inkişaf xəttinə qoşularaq, hətta onlardan da kəskin şəkildə fəlsəfənin predmetini insanın özü, onun həyatı, davranışı və idrakı ilə məhdudlaşdırmışdı. ondan əvvəl yaşamış və öz müasirləri olan filosofların təbiət fəlsəfəsi haqqında təlimlərinin zəifliklərini görərək afinalı filosof, bütün bu təlimlərin faydasız olduğunu bildirmişdi. onun fikrinə görə təbiətin dərk olunması ümumiyyətlə insana deyil, tanrıya mümkündür və "müdrik" adı tanrıya layiqdir, özünü isə o yalnız "müdrikliyi sevən"- filosof adlandırmışdı (yunanca phileo - sevirəm və sorhia - müdriklik). qədim "öz-özünü dərk et" kəlamını təkrar edərək, sokrat, fəlsəfənin məqsədini insan həyatının və fəaliyyətinin etik-idraki sahəsinin tədqiqində görürdü. özü də, sofist filosofların əksinə olaraq əmin idi ki, vahid şəkildə hamı üçün məcburi olan həqiqətlər, etik normalar mümkündür. filosofun müdrikliyi elə ondan ibarət olmalıdır ki, cürbəcür subyektivlik dolanbaclarını keçərək hamı tərəfindən qəbul edilə bilən və hamıya aydın olan həqiqətlərə və deməli hamı üçün məcburi olan etik normalara gəlib çıxsın. sokrat dialektik metod ("dialeqomay" felindəndir - danışmaq, mübahisə etmək) adlanan həqiqət axtarışı və əldə edilməsi metodunun müəllifidir. onun əsas məzmunu, mühakimələrimizdə olan ziddiyyətləri aşmaq yolu ilə həqiqəti yorulmadan axtarmaqdan, anlayışlarımızın dəqiqləşdirilməsindən ibarətdir.
sokratın fikirlərini onun şagirdi platon ardıcıl sistem şəklində dərinləşdirdi və inkişaf etdirdi. onun yazdığı əsərlərin əksəriyyəti, antik dövrdə fəlsəfi və bədii yaradıcılığın yaxınlığını aydın nümayiş etdirən yüksək bədii formalı dialoqlar ilə ifadələnmişdir. sokrata nisbətən platon ümumi anlayışların tətbiq sahəsini xeyli genişləndirdi. sokratın dahi şagirdi, ümumi anlayışların təkcə etikada deyil, həm də digər elmlərdə, xüsusən riyaziyyatda böyük, həlledici rolunu başa düşürdü. platonun elmi-fəlsəfi biliklər tarixində mühüm xidməti, ümumi olan biliyin həlledici əhəmiyyətini dərk etməsindən ibarətdir. platon ümumi biliyi əsl varlığın qeyri-cismani qəbilləri kimi təsəvvür edirdi və onları eydos yaxud "ideya" adlandırmışdı (bu hər iki yunan sözünü "görünüş" kimi tərcümə etmək olar).
duyğularla qavranılan real şeylər aləminə gəldikdə isə, platonun fikrincə onlar öz ideal timsallarının natamam, bəzən isə həddən artıq təhrif olunmuş surətləridir. bu dəyişkən və keçici kölgələrdən fərqli olaraq ideyalar əbədi və dəyişməzdir, elə bunda da onların varlığının həqiqiliyi və əsilliyi öz əksini tapır. ideyalar aləminin tam əksliyi, platon tərəfindən fəza ilə eyniləşdirilən və qeyri-varlıq adlandırılan materiyadır. məhz materiya hər bir ideyanın vahidliyini duyğularla qavranılan şeylərə xırdalayır. şeylərdə sabitliyi, həqiqəti və gözəlliyi təşkil edən hər şey öz mövcudluğuna görə ideyalara borcludur, onlarda bütün qeyri-sabit, yalan və çirkin olan isə materiyadan gəlir. ideyalar, şeylərin qeyri-cismani ilkin surətləri kimi, şeylərin öz keçici dünyəvi mövcudluğunda yamsıladığı məqsəddir. həqiqilik də onların öz ideal "görünüşlərini" öz məqsədlərini yamsılama dərəcəsində özünü büruzə verir. bununla belə, determinizm prinsipini irəli sürmüş demokritin əksinə olaraq, platon öz fəlsəfəsində bütün hadisələrin teleoloji şərhi prinsipini iddia edir. yəni hər bir ideya, uyğun qəbildən olan şeylər və hadisələr üçün məqsəd sifətində çıxış edir. ideyalar aləmində isə eyni zamanda bütün mövcud olanların yüksək məqsədini təşkil edən vahid məqsəd vardır, - xeyirxahlıq və səadət ideyası.
platon da parmenid kimi, lakin ondan daha əsaslı surətdə, duyğularla əldə edilən biliyi əsil idrakı dəyəri olmayan zahiri bilik adlandırır. onun fikrinə görə, keçici olmayan ideyalar dünyasının həqiqi biliyi yalnız zəka ilə mümkündür. duyğularla əldə edilən biliklə bağlı olmayaraq rasional bilik anadangəlmədir və insan ruhunun dərinliklərində kök salmışdır. insan ruhunun ölməzliyi haqqında orfik-pifaqorçu təsəvvürləri inkişaf etdirərək platon onun yeganə bilik daşıyıcısı olduğunu və insan bədənində məskunlaşmazdan əvvəl ideyalar dünyasını seyr etdiyini bildirir. daha sonra, bir məhbəsdə olan kimi insan bədəninə düşür və tədricən özünə gələrək və bir az ideyalara bənzəyən şeylər dünyasına nəzər yetirərək, ideal dünyanı xatırlamağa başlayır. beləliklə, bilik əslində ölməz ruhun xatirələrindən başqa bir şey deyil. buradan insan ruhunu qeyri-material və ölməz bir şey hesab edən platonun görüşlərinin diametral əksliyi aydın görünür.
platonda ideyalar dünyasını dərk etmə vasitəsi kimi dialektika çıxış edir. onun fikrinə görə, dialektika təkcə həmsöhbətin mühakimələrində ziddiyyətləri aşkar etməkdən ibarət olmayıb, həm də ali anlayışların - varlığın, hərəkətin, sükunətin, eyniliyin və dəyişmənin ziddiyyətlərini meydana çıxarmaqdan ibarətdir. çox mühüm fəlsəfi anlayışlara aid olan ziddiyyətlərin obyektivliyi haqqında platon təlimi dialektikanın tarixində böyük rol oynamışdır. platonun şagirdi aristotel dahi qədim yunan filosofu və mütəfəkkiridir. hazırki nəşrdə o, həcmcə çox mətnlərlə təqdim edilmişdir ki, bu da onun tarixdə və antik fəlsəfədə, həm də müsəlman və xristian ölkələrinin orta əsrlər fəlsəfəsində böyük roluna uyğundur. onun əsərləri elmi fikrin yetkinliyi, fəlsəfi terminlərin lazımınca işlənib hazırlanması ilə fərqlənir. dahi mütəfəkkir öz əsərlərində sanki qədim yunanıstanda bütün öncə olan elmi-fəlsəfi inkişafa yekun vurur. bu əsərlərdə hal-hazırda astronomiya, mexanika, fizika, biologiya, zoologiya, psixologiya, siyasi iqtisad, estetika, etika, sosiologiya tərəfindən öyrənilən çox geniş çərçivədə məsələlərə toxunulmuşdur. onun, həm elmi biliyin metodologiyası, həm fəlsəfəyə ən yaxşı başlanğıc hesab etdiyi məntiqin yaradılmasında xidməti çox böyükdür. bu dövrdə qədim yunanıstanda elmin inkişaf səviyyəsi kifayət qədər yüksək olduğundan, aristotel fəlsəfə tarixində ilk dəfə biliklərin təsnifatını verməyə cəhd göstərmişdir. xüsusən də aristotel, onun fikrinə görə sırf nəzəri elmlər olan fəlsəfə, riyaziyyat və fizikanın münasibətlərini müəyyənləşdirməyə səy etmişdir.
"birinci fəlsəfənin" prinsiplərini dərindən öyrənərək, aristotel ondan əvvəl irəli sürülmüş bütün fəlsəfi konsepsiyaları tənqidi araşdırmış, ən çox o öz müəllimi platonun ideyalar nəzəriyyəsini tənqid edərək, şeylərin mahiyyəti kimi ideyaların şeylərin özündən ayırmağın və xüsusən onları qarşı-qarşıya qoymağın mümkün olmadığını göstərmişdir.
platonun əksinə olaraq, aristotel tək-tək olan şeylərin mövcudluğunun reallığına, obyektivliyinə şübhə etmirdi, onların varlığını zahiri deyil, həqiqi sayırdı. aristotel ümumi anlayışların idrakda böyük əhəmiyyət daşıdığını qəbul edirdi, ancaq müəllimi platonun əksinə olaraq, öz vəzifəsini, vahidi və ümumini insanın duyğuları ilə qavranılan tək-tək olanın özündə tapmaqda görürdü. bu fəlsəfi problem aristotelin materiya, forma haqqında təlimində həll edilir. materiya - bu hər bir şeyin maddəsidir. forma isə, bir qəbildən olan şeylərin digər qəbildən olan şeylərdən fərqləndirməyə imkan verən müəyyənlik yaradandır. bu baxımdan materiya fərdiləşdirir, forma isə ümumiləşdirir. forma yalnız materiya ilə birlikdə mövcuddur və hər bir şey həmişə materiya və formanın birləşməsidir.
bir proses kimi materiya və formanın birləşməsi başlanğıca və sona malikdir. onun başlanğıcı duyğularla qavranılmayan, heç bir formaya malik olmayan qeyri-müəyyən ilkin maddədir. öz-özlüyündə o tamamilə passivdir və sırf imkandır, ancaq o olmadan bütün sonrakı formalaşma prosesi və tədriclə daha yüksək təşkilatların aşkara çıxması mümkün deyil. bu prosesi ondan yüksək ola bilən hər hansı bir digər formaya nisbətən, imkan kimi baxılması artıq mümkün olmayan ali forma tamamlayır. bu sonuncu, sırf, hər cür maddilikdən məhrum formanı aristotel tanrı adlandırır (bununla əlaqədar "metafizikanın" müəllifi özünün "birinci fəlsəfəsini" teologiya - yəni tanrı haqqında təlim adlandırır). aristotelin tanrısı mifoloji tanrı deyil, fəaliyyəti sırf nəzəri olan, özü özünü fikirləşən təfəkkürdür, onda subyekt və obyekt üst-üstə düşür.
göründüyü kimi antik fəlsəfə öz “rəngarəngliyi” ilə və fikirlərin çoxşaxəliliyi ilə dünya fəlsəfə tarixində fərqlənir.