1-2 aprel 2016 cəbhədə gərginlik

müdafiə nazirliyi tərəfindən 1 tankımızın və bir helikopterimizin vurulmasının, bundan başqa 12 əsgərimizin həlak olmasının təsdiqləndiyi hadisədir.
bura bir baxın hər şey cəhənnəm, qaynar bölgələrdə olan əsgərlərimizə cəsarət, səbr və güc diləyirəm. işin siyasi tərəfi, kimin yalançı, kimin günahkar olmağı, nə bilim dünya sülhü bir yana, ölüm təhlükəsi ilə üz-üzə olarkən öz işini yerinə yetirmək şərəfli bir işdir və hörmətə layiqdir.

termodinamikanın ikinci qanunu

təbiətdəki bütün qapalı sistemlərin nizamsızlığın artdığı tarazlığa doğru getdiyini xəbər verən qanundur. termodinamika qanunlarının möhtəşəmliyi bundadır ki, onlar universaldırlar. yəni bu qanun təkcə laboratoriyadakı sistemlərə yox, həmçinin canlı orqanizmlərə, yataq otağınıza, yükləmələr qovluğunuza və bütövlükdə kainatın özünə də aid edilə bilər. bəs nizamlı bir sistem nizamını necə qoruya bilər? yalnız kənardan enerji almaqla. amma bu o qədər də asan deyil. bir nizamlı sistem ətraf mühitdən hər nə alırsa, bu həmin sistemin və mühitin toplam nizamlılığını azaltmalıdır. nəticədə termodinamikanın ikinci qanunu pozulmamış olur. bundan başqa sistem öz nizamını qorumaq üçün mühitin nizamını o sürətlə azaltmalıdır ki, öz nizamının sabit qalması kompensasiya edilmiş olsun. erwin schrödinger buna negativ entropiya deyirdi. canlılar da məhz bunu edirlər, onlar tarazlığa parçalanmamaq üçün, yəni ölməmək üçün ətraf mühitin nizamını azaldırlar. həyat məhz budur.
hamımız dünyada mütləq sülhün bərqərar olmasından, bütün insanların bərabər hüquqlara malik olduğu dünyadakı tək dövlətdən xəyal qururuq. ancaq dünyadakı bu tək dövlət, öz nizamını qorumaq üçün hansı mühitin nizamını "yeməlidir"? əgər yeməyə heç bir dövlət yoxdursa, bu tək dövlət öz-özlüyündə qapalı bir sistem təşkil edir və başlıqdakı qanuna görə nizamsızlığa doğru parçalanmazmı? heçmi ümidimiz yoxdur, mk?
termodinamikanın ikinci qanunu həyatın ümumilikdə kainatın sonunu yüksək dəqiqliklə xəbər verir. kainatın sonu mütləq tarazlıqdır, yəni ölümdür. kainatda həyat olmasa idi, hər şey öz axarı ilə tarazlığa doğru gedəcəkdi. ancaq canlılar sağ qalmaq üçün mühiti nizamsızlaşdırdıqlarına görə bu axın sürətlənir. nəticədə həyat kainatı öz içindən yeyən bir parazitdir. sağ qalmağımızı təhdid edən hər şeyi aradan götürdükcə kainatın sonunu bir o qədər yaxınlaşdırırıq.

(youtube: )

feminizm

qadınlara dəstək verərək, onların öz hüquqlarını bərpa etməsinə və ya bundan daha artığına can atan ideologiya. ideologiya nə vaxtsa sırf qadınların bəzi hüquqlarının onlara tanınmasından başlayıb, sonra qadın-kişi bərabərliyinə keçib. son günlərdə isə matriarxal sosial cəmiyyətin xəyalını qururlar. çalışacam bütün mərhələlər barədə nə isə bir şey deyim.
1. qadınların təbii haqları: insanlığın son bir neçə yüz ilə qədər sahib olduğu doqmatik ideologiyalar doğurdan da, qadınların əlindən bir çox haqlarını almışdı. qadınlara bir şəxsiyyət kimi yox, kişinin əlindəki resurslardan sadəcə biri kimi baxılırdı. həqiqətən də insan populyasiyasının sadəcə kişilərdən ibarət olmasını düşünmək, qadınları sadəcə resurs kimi istifadə etmək alçaqlıqdır və ağla sığmazdır. qadınlara təhsil, idarə etmə, özünü iqtisadi və mənəvi inkişaf etdirmə hüququ verilməlidir ki, günümüzdə verilir də. qadınlar orduya da yazıla bilməlidir və iş yerlərində də heç bir seksist fikirlə üzləşmədən öz töhvələrini verə bilməlidirlər. ancaq bütün bunların bir amması var ki, modern feministlər bunu gözdən qaçırırlar. qadınlara yuxarıda sadaladıqlarımı əldə etmək üçün heç bir güzəştə gedilməməlidir. məsələn təklif olunur ki, iş yerlərində, milli məclisdə və s. 50% yerlər qadın namizədlər üçün rezervasiya olunsun. bu sadəcə olaraq həmin orqanın fəaliyyətini ciddiyə almamaqdır. sən milli məclisdə sırf cinsi bərabərliyi qoruyaq deyə 50% vəkilin qadın olmasını tələb edirsənsə, sadəcə milli məclisin qanunvericilik funksiyasını və buna görə də ən yaxşılardan, seçilmişlərdən ibarət olma öhdəliyini heç sayırsan. eləcə də iş yerlərində sırf cinsi bərabərliyi qoruyacam deyə 50% işçini qadın etmək istəyirsənsə, onda sən həmin qurumun performansını sırf bu yolda qurban vermiş olursan. əgər sual yaranırsa ki, qadınlar kişilərdən daha aşağı performans göstərir? buna cavabım bəlidir və səbirli olsanız, bir qədər aşağıda izah edəcəm. amerikada feministlər orduya girə bilmək üçün giriş testlərinin qadınlar üçün sadələşdirilməsini tələb edirlər. hər şey cəhənnəm burda artıq dayanmalısınız. orduda ancaq mövcud olmaq bir şey dəyişmir. lazım olanda əsgər yoldaşlarının götünü xilas eləməyi bacarmaq, yaralıları daşımaq tələb olunacaq. belə bir yerə qəbul üçün testlərin yüngülləşdirilməsi, sadəcə digər əsgərlərin həyatını təhlükəyə atmaq deməkdir. bir çox əsgər sırf təlimi ən ağır olan qoşunlara yazılmaq istəyir çünki, təhlükə anında yanındakılarının hamısının seçilmiş dözümlü adamlar olduğunu bilmək adamı rahatlaşdırır. yekun, mən əminəm ki, dünyada hardasa qadınlar var ki, məni iki qat edib, yumurtalarımı əli ilə qoparda bilər. və ya elə qadınlar var ki, həm çalışqanlıq, həm zəka, həm də cəsarət baxımdan qibtə ediləsidirlər. belə qadınlarla hər gün bir yerdə işləyirəm və bu mənə zövq verir. iş ortamında əvəzsizdirlər. bu qadınlar indi olduqları zirvələri fəth ediblər, özlərinin haqlarıdır. mənim dərdim budur ki, o zirvələr heç kim üçün rezervasiya edilməməlidir.
2. qadın kişi bərabərliyi. hər insan fərqlidir. hər bir insanın individual özəllikləri var. bundan əlavə insan kimi bir ali varlıq sadəcə bir xüsusiyyətdən ibarət deyil ki, bütün insanları o xüsusiyyətinə görə sıralamaq mümkün olsun. insanlar arasında bir möhkəm, dəyişməz bir struktur yoxdur. ancaq niyə buna can atırıq? niyə iyerarxiya qurmaq istəyirik? iyerarxiya stabillik və güc deməkdir və cəmiyyətin mümkün qədər çox nümayəndəsinin sağ qalmasına şərait yaradır. iyerarxiya qurmaq istəyi əksər canlılarda instinktdir, o cümlədən insanda. bəs nəyə görə kişilər insan populyasiyasındakı iyerarxiyada qadınlara nisbətən daha üst pillələrdə yer alırlar? bütün məməlilər standart olaraq dişidirlər. erkəklərə məxsus xromosomda xüsusi bir gen var ki, ingiliscədən tərcümədə adı "cinsiyət dəyişdirən" deməkdir. bu genin sayəsində hələ doğuşdan əvvəl canlıda virilizasiya prosesi gedir və standart dişi canlıdan erkək əmələ gəlir. penis formasını dəyişmiş klitordur, əzizlərim, diqqətlə baxın. indi bu kişiləşdirən gen və xromosomun bəzi mənfi cəhətləri var ki, bunlar haqda bəlkə nə vaxtsa danışaram. əsas məsələ budur ki, kişilərin xayaları onlara yüksək dozada testosteron istehsal edir. bu hormonun dozasının dişidən çox olması, kişiyə əlavə əzələ çəkisi, daha böyük beyin və ən önəmlisi risk etmək, fəth eləmək, mübarizə aparmaq hislərini verir. elə arasında məşhur olan "taşaklı olmak" ifadəsi boş-boşuna deyilməyib. indi bunun bizim temaya dəxli nədir? dəxli odur ki, kişilər təbii olaraq qadınlardan bir çox sahədə daha yaxşı performans göstərirlər. həmçinin onların liderliyə can atmaq hissi onlara həm də məsuliyyəti boynuna götürmək və qərar vermək istəyini verir. məhz buna görə erkəklər dominant cinsdirlər. burda bir toparlamaq istəyirəm, dediyim kimi insanları bir sıraya düzmək mümkün deyil, hər kəs individualdır. ancaq bu sıranı özümüz süni olaraq yaradırıq və yaratdığımız bu sırada kişilər yuxarıda sadaladığım özəlliklərə görə daha öndədirlər.
bəs sırada arxada qalmaq pisdirmi? xeyr! iyerarxiya sadəcə üst pillədə olanların sağ qalması və aşağıdakıların sömürülməsi demək deyil, mümkün qədər çox üzvün sağ qalması deməkdir. məhz buna görə iyerarxiya ordunun təməl prinsipidir, sağ qalmağın gündəlik mübarizə olduğu bir təşkilatın.
indi burda hər şeyə bir tərəfli baxmış olduq. yazdıqlarımdan belə çıxdı ki, kişilər qadınlardan daha dəyərlidirlər. tərəzinin o biri gözünə nə qoyacağıq bəs? sırf riyazi olaraq, dişinin yumurtası erkəyin spermindən daha dəyərlidir. bir dişi ömrü boyu 40 yumurta istehsal edə bilərsə, kişilər milyardlarla sperm istehsal edir. buna görə kişinin spermi, dolayı yolla penis, daha dolayı yolla kişinin özü nəsil artırma nöqteyi nəzərdən baxanda daha dəyərsizdir. buna əlavə olaraq kişilərin şiddətli seks istəyini nəzərə alaq və qadının vaginasının əslində nə qədər dəyərli olduğunu başa düşmüş olarıq. indi ana təbiət bunu lap əvvəldən bilirdi və qadınla kişi arasındakı bu dəyər fərqini özünə məxsus yolla həll eləmişdi. sizcə necə? o yolla ki, erkəklərin sayı həmişə dişilərin sayından əhəmiyyətli dərəcədə az idi. atıram, populyasiyanın sadəcə 25-30%-i erkək idi. indi deyə bilərsiniz ki, ehtimal nəzəriyyəsinə görə doğulan körpələrin 50%-i erkək, 50%-i qadın olmalıdır axı? bəli doğurdan da elədir. ancaq erkəyin risk, mübarizə və fəth hissini yadınıza salın, erkəklərin əksəriyyəti sadəcə döyüşdə və ya ovda tələf olurdu. ana təbiət bu yolla iki cins arasında "bərabərlik" yaratmışdı. bizim isə bundan xəbərimiz yox idi, bizim doqmatik dünya görüşümüz minilliklər boyu erkəkləri dişilərdən üstün bilib, doğulan körpələrin erkək olmasını arzulayıb. yenə də aparılan müharibələr nisbətən cinsi bərabərliyi qoruyub saxlamağımıza gətirib çıxarıb. məncə araşdırsaq ən yaxşı, stabil ailələr müharibələrdən sonra qurulan ailələr olub.
yekunlaşdırsaq, insanları bir sıraya düzmək ideyası ağılsızlıqdır, çünki minlərlə bəlkə də milyonlarla kriteriya var. sıranı süni olaraq özümüz yaradırıq, çünki, belə bir instinktimiz var. öz süni sıramızda kişilər performans cəhətdən öndədirlər və bu cəmiyyətin bütün üzvlərinin xeyrinədir. amma təkamül, nəsil artırmaq nöqteyi nəzərdən qadınlar daha dəyərlidirlər. bu yazdıqlarıma bir başqa paraqrafda tamam başqa tərəfdən yanaşacam səbrli olun.

3. matriarxal cəmiyyət yaratmaq istəyi. ideya belədir ki, matriarxal cəmiyyət insan populyasiyası üçün əslində bəlkə də daha uyğun ola bilər. insana bənzər meymunlardan sadəcə bonobolar matriarxal cəmiyyət qurublar. belə cəmiyyətdə nənə bonobo qəbilənin başçısıdır. bu bir qədər qəliz mövzudur, bəlkə də belə bir şey yaratmaq olar. ancaq əgər nə vaxtsa belə bir cəmiyyət qurulacaqsa, onda bunun kişi nifrəti ilə qurulmasına qarşıyam. modern feministlər insanlığın bütün bu min illiklərdə çəkdiyi əziyyətləri, soyqırımları və müharibələri kişilərin günahı olaraq görür. düşünürlər ki, kişilərin hökmdarlıq, dominantlıq istəyi insan cəmiyyətindəki stabilliyi pozur. amma kişilərin bu hisslərində çox da pis bir şey yoxdur axı. bunu təbii qarşılamaq olmaz? iki rəfiqə düşünün. biri bir daşı gölə atır və deyir ki, mən bu daşı uzağa ata bilirəm. ikincisi də daş götürür və deyir ki, mən də daşı ora qədər ata bilərəm. belə də edir. sonra ikisi əl-ələ utub oynamağa davam edirlər. amma iki oğlan dost düşünün. biri deyir mən daşı uzağa ata bilirəm. o biri isə deyəcək ki, mən daşı səndən daha uzağa ataram, və belə də edir. oğlanlar yarışacaqlar, ancaq hər ikisi bundan zövq alacaq. nəticə etibari ilə oğlanların düşüncə tərzi, elə qızların düşüncə tərzi qədər pis və ya yaxşdır. hər ikisini təbii qarşılamaq lazımdır. həm sırf oğlanlar arasında olan bir çox hiss, yazılmamış qanunlar, hərəkətlər və ya hərəkət qəlibləri var ki, insanlığın ən möhtəşəm əsərlərindəndir mənə görə. vəhşilik kimi səslənə bilər, ancaq bir fikirləşin, utancı qəbul etməyib intihar edən samuray və ya öləcəyini bilə-bilə hücuma gedən əsgərlər bütün bunlar insanlığın ən möhtəşəm əsəslərindəndir məncə. sədaqət və qürura dayalı iyerarxiya var kişilər arasında, bu barədə düşünmək belə insanın tüklərini biz-biz edir. demək istəyirəm ki, kişilərin apardığı müharibələr, mübarizələr əslində çox da pis deyildilər. onlar sadəcə bizim varlığımızın, sivilizasiyamızın, insanlığımızın bir parçasıdır. mənə görə ən gözəl əsərlərimizdən bəziləri məhz belə ağır günlərdə yaranır. mən kişilərin düşüncə tərzini alçaldan qadınları və onlara dəstək verən kişiləri heç cürə başa düşə bilmirəm.
modern dünyamızda kişinin vəziyyəti. əziz qardaş və bacılarım mənə elə gəlir ki, biz indi keçid dövründəyik. əvvəllər bu problemin təkcə öz vətənimizə aid olduğunu düşünürdüm, ancaq indi bütün dünyaya aid olduğuna inanmağa başlayıram. demək əvvəllər ailə birliyində müəyyən rollar var idi, kişi ailənin maddi vəziyəti üçün çalışır, qadın uşaqlara və evin səliqəsinə baxırdı. qadın kişidən iqtisadi stabillik alırdı və əvəzində seks verirdi və uşaqlara baxırdı. ailə quruluşunun nə indiki, nə də əvvəlki formasının tərəfdarı deyiləm və məncə, heç vaxt olmayacam. ancaq yuxarıdakı formada qurulan ailələrdə bir, ingilislər demiş, win-win vəziyyəti var idi. indi modern cəmiyyətdə artıq qadınlar istər istəkli, istərsə də istəksiz olaraq öz qeydlərinə qalmaq iqtidarındadırlar. nəticədə modern qadınların əslində ailəyə ehtiyacı yoxdur, digər sözlə kişinin gətirəcəyi iqtisadi stabilliyə, dolayı yolla da kişiyə ehtiyacı yoxdur. bu nöqtədə kişinin verməli olduğu, hamımızın dörd gözlə gözlədiyi, gözləyərkən dırnaqlarımızı yeyib bitirdiyimiz "mənim də səninlə bir yerdə olmağa ehtiyacım yoxdur" cavabı gəlmir. kişilər müəyyən səbəblərdən dolayı hələ də uzun müddətli münasibət və ya ailə axtarmağa can atırlar. yəni məntiqcə sənin mənə ehtiyacın yoxdursa, mənim də sənə ehtiyacım yoxdur deməlisən. amma modern kişilər bunu demir. hələ də evlənməyə, uzun müddətli bir münasibət qurmağa bir partnyor axtarırlar. nə baş verir? kimdir günahkar? əslində buna gətirib çıxaran faktorların hamısını sadalamışam. ən böyük faktor vaginanın penisdən qat-qat dəyərli olmasıdır. ikincisi isə modern dünyada cəmiyyətin təxminən yarısının kişi, yarısının qadın olmasıdır. bu iki faktordan dolayı qadının bazardakı dəyəri kişidən daha çoxdur. bunun nəticəsində qadınlar statusca özlərindən daha üstün olan kişiləri axtarırlar, ingiliscə buna dating up deyilir. kişilər isə elə bədbəxt vəziyyətdədirlər ki, heç nə veclərinə deyil. onlar hətta sınmamaq üçün özlərindən daha az statusa malik bir qadınla bir yerdə olmağa can atırlar, dating down. balaca bir xatırlatma edim, mən burda əksəriyyətdən danışıram, hamıdan yox. bütün bunları göz önündə tutanda əgər bir cəmiyyətdə 50% kişi, 50% qadın varsa, o cəmiyyətdə partnyorsuz qalan kişilərin sayı, partnyorsuz qalan qadınların sayından qat-qat çox olacaq. məhz buna görə kişilər hələ də bütün ömrünü eşşək kimi işləyib sərf edəcəyi bir ailə quruluşu axtarır, sırf partnyorsuz qalmamaq üçün.
yuxarıda dedim ki, bütün qadınlar istər istəkli, istərsə də istəksiz olaraq öz qeydlərinə qalmaq iqtidarındadırlar. bəli istəksiz dedim, çünki modern dünya hələ də stress, əziyyət və məsuliyyət qazanıdır. qadın bədəninin bioloji olaraq hazır olmadığı yerdir. ona görə də qadınlar da hələ də ailə qurmaqdan tam imtina etmirlər. ancaq onların əlindəki kartlar kişilərin əlindəki kartlardan qat-qat yaxşıdır. hələ də dating up edirlər. amma tərəzinin o biri gözünə qoyulası şey çox kədərlidir. məsələ burasındadır ki, qadının əlindəki kartlar şiddətli dərəcədə zamandan asılıdır. yaş ötdükcə qadının kartlarının dəyəri eksponensial olaraq azalır. qadının gözəlliyi və onun yumurtalarının dəyəri yaş ötdükcə heçə dönür. kişinin kartları isə demək olar ki dəyişmir, dəyişsə də, yaxşılığa doğru. onun statusu və resursları zamanla artır. lap bir qadın cavan vaxtı bir kişi ilə ailə həyatı qursa belə. cavan vaxtından öz qeydinə qala bilmənin verdiyi əminlikdən, kişisinə lazım olan qədər dəyər verməyəcək, xoşbəxt olmayacaq. yox əgər kişi tapmasa, yaş ötdükcə kişi tapmağın daha da çətinləşdiyinin fərqinə varacaq. bəli əziz qardaş və bacılarım, heç bir cins indiki modern dövrdə yaxşı və ya pis vəziyyətdə deyil. hərənin öz problemləri var. daha çox problemlərimiz var təbii ki. ana təbiət onun qaydalarından kənara çıxanları çox sərt cəzalandırır. vaxt keçmədən təbiətimizə daha uyğun olan bir sosial quruluş tapmalıyıq.

insan

qurduğu cəmiyyət və sosial struktur ilə sosial və iqtisadi inkişafı qüvvət funksiyası ilə izah oluna biləcək məməlidir. qüvvət funksiyasının nəyə görə bura uyğun olduğunu başqa vaxtı izah etməyə çalışacam. amma bu nöqtədə onu deməliyəm ki, bu inkişafın sürəti çox uzun zamandan bəri o qədər böyük olub ki, təkamülün bizi dəyişdirmə sürətini keçib. nəticədə insan üçün çox tərəfli mənfi təsirlər əmələ gəlib. bu təsirlər və onlardan mümkün qaçış yolları entryimin əsas məzmunu olacaq.
əvvəlcə təkamülün bizi hansı şəraitdə "indiki" halımıza gətirdiyi barədə məlumat verim. daimi aclıq və susuzluq təhlükəsi. yaxınlarının və özünün ölümü üçün hər gün yeni imkanlar. vəhşi heyvanlardan qorunmaq, qida uğrunda mübarizə, qida axtarışı. resursların azlığı və başqa ekstremal şərtlər. bu şərtlər altında təkamül yaşamağa uyğun olanlarımızı həyatda saxlayıb və nəslimizi artırmaq imkanı verib. nəticədə insan bədəni və zəkası bu şərtlərdə olanda özünün ən üstün performansını göstərə bilər. iti zəkamız bir riyaziyyat misalı üstündə saatlarla bəlkə günlərlə aylarla düşünməyimizə yox, bir düşmən qarşısında, həyatımızın təhlükədə olduğu anda ən sərfəli çıxış yolunu tapmaq üçün uyğunlaşıb. stressə reaksiya bacarığımız, bunun üçün lazım olan hormonlar uzun müddətli maddi sıxıntılarla, münasibət problemləri ilə və ya başqa depressiv vəziyyətlərlə mübarizə üçün yox, vəhşi aqressiv qaban gördükdə onu nizəmizlə öldürməyə, ayı gördükdə qaçmağa və ya hirsli qəbilə başçısını sakit durub yola verməyə uyğunlaşıb. bundan başqa bədənimiz daim hərəkətdə olmağa, aclığa susuzluğa dözməyə öyrəşib. bəzi təxminlərə görə insan populyasiyasında erkəklər yemək tapmaq üçün hər gün ortalama 15 km yeriməli idilər. dişilər üçün bu rəqəm 10 km-dir. təbiət bizi belə ekstremal şəraitlərə dözə bilən, yer kürəsindəki ən yaxşı sağ qalma maşınına çevirmişdir.
bəs biz nə etdik? biz sanki təkamüldə bug tapmışdıq. zəkamız və birliyimiz bizi heç bir düşməndən qorxmamağa öyrəşdirdi. ətrafımızdakı resursları tükətdikcə yeni yeni yerlər fəth etdik və iqtisadi vəziyyətimiz artıq o qədər yaxşı idi ki, artıq aclıq və susuzluq bizim gündəlik həyatımızın bir parçası deyildi. qurduğumuz dəstələr, qəbilələr, tayfalar sayəsində ölüm təhlükəmiz get-gedə azalırdı. bundan başqa ailə kimi bir fenomeni kəşf etməklə artıq hamı öz nəslini artırmaq şansına sahib idi. ən sadə ehtiyaclarımızdan sonra digər lüks ehtiyaclarımızı rahatlıqla ödəməyə başladıq. inkişafımız nə qədər irəliləsə, onun sürəti də bir o qədər çoxalırdı. nəticədə bizim iqtisadi sosial vəziyyətimiz o qədər sürətlə yaxşılaşırdı ki, təkamül bizi ətrafımızdakı şərtlərin dəyişməsinə uyğunlaşdırmağa vaxt tapa bilmirdi.
indi də gəlmişik 21-ci əsrə. son 2 yüz illikdə etdiyimiz inkişafı yəqin ki, son 2 milyon ildə etməmişik heç. ilk vaxtlar təkamülün bizdən yavaş getməsi çox da problem deyildi. çünki həyatımızda hələ də kifayət qədər "diskomfort" var idi, və bir sağ qalma maşını olan bizlər hələ də yağ içində işləyirdik. indi isə yox. əksəriyyətimiz işə gedəndə həftədə ən yaxşı halda 40 saat oturaraq keçirir. maddi sıxıntılar adətən uzun müddət davam edir. bizim stressə reaksiya sistemlərimiz sadəcə bu qədər uzun müddət aktiv qala bilməz. 30 60 saniyə içində reaksiya verilməlidi. ya yem olmalısan ya da təhlükədən uzaqlaşırsan. ancaq indiki stress vəziyyətləri bəzən aylar illər çəkə bilir. bundan başqa ölüm təhlükəsi üçün programlanmış beynimiz indi ölümlə üzləşmədiyi üçün hər xırda poxu ölümlə üzləşirmiş kimi ciddiyə alır. imtahandan kəsiləndə elə reaksiya veririk ki, sanki, dünyanın sonu gəlib və ölmək üzrəyik. modern həyatımızda bizi narahat edən şeylərin əksəriyyəti beynimiz tərəfindən şişirdilir. çünki bunun üçün programlanıb.
çıxış yolu nədir bəs? məncə indi o səviyyəyə qədər inkişaf etmişik ki, özümüzə təbiətin bizim üçün müəyyən etdiyi həyat şəraitini yarada bilərik. bu heç də binalardan çıxaq, silahsız, alətsiz meşəyə və ya mağaraya gedək demək deyil. sadəcə bir qədər baş sındırıb, bədənimizə ən uyğun sosial quruluşu, və şəraiti yarada bilərik. məsələn çalışa bilərik insanlar "təbii" dəstələr şəklində yaşasın, iri şəhərlərdəki anonimlik və bunun gətirdiyi komfortu aradan götürə bilərik. bundan başqa iş saatlarımızı azalda bilərik, və iş yerlərimizi bir qədər daha hərəkətli edə bilərik. ailə quruluşu məhv edəcəyimiz ilk şeylərdən olmalıdır. ki buna instinktiv olaraq başlamışıq. bəlkə nə vaxtsa edit verib əlavələr edərəm. məncə bu nöqtədən sonra insanlığın cəmiyyət olaraq sürətli inkişafına ehtiyac yoxdur. həm kim bilir, bəlkə öz təbiətimizi başa düşərək yaşamağımız bizim qarşımızda yeni bir mərhələ açacaq?

planetlərarası internet

acı səslənsə də mövcud olması demək olar ki, qeyri mümkün olan bir fenomendir. bizim köçmək istədiyimiz ilk qonşumuz marsa belə elektromaqnit dalğaları ən azı 4 ən çoxu 24 dəqiqəyə gedib gəlir. marsda hər hansı bir səhifəyə girmək istədiyinizi düşünün. adresi yığırsınız və göndərdiyiniz istək əvvəlcə yer kürəsinə gəlməlidir. ən azı 4 dəqiqə. bundan sonra yerdəki serverlər bu məlumatı alıb, cavab göndərəcəklər sizin cihaza. bu da ən azı 4 dəqiqə. yəni google-a girib "funny cat videos" yaza bilmək üçün ən azı 8 ən çoxu 48 dəqiqə gözləyəcəksiniz. yazıb axtarışı başlatmaq, ümumiyyətlə internetdəki bütün aktivlik bir o qədər də vaxt alacaq. amma email və xəbərlər kimi bəzi funksiyaları nisbətən az problem ilə işlədə bilərsiniz.
bir də ümid edə bilərsiniz ki, marsa səyahət nə vaxtsa o qədər ucuz olacaq ki, google, microsoft kimi nəhəng şirkətlər öz serverlərinin klonunu qırmızı planetdə yaratmağı fikirləşsinlər. bu zaman serverlərdəki yeniliklər davamlı olaraq aktuallaşdırılacaq və siz nisbətən daha az problem ilə youtubeda istədiyiniz pişik videosuna baxa biləcəksiniz.
amma skype və ya canlı telefon bağlantısını unutsanız yaxşıdır. bu xidmətlərdə məlumatın gecikməsinin qarşısını almaq mümkün olmayacaq.

tənbəlliklə mükəmməliyyətçiliyin eyni adamda var olması

məntiqli olan haldır. bir işin mükəmməlini görməyə çalışan adam adətən gördüyü işin nəticəsi ilə özünü dəyərləndirməyə çalışır. mükəmməldən daha aşağı olan bir iş dolayı yolla onun özünün də mükəmməl olmadığını sübut edəcəyinə görə, adamda məğlubiyyət qorxusu yaranır. nəticədə bu işin görülməsini ertələyir. burda heçkimdə günah yoxdur. problem burda mükəmməl olmağa çalışmaq deyil, gördüyün işlə öz şəxsi dəyərini əlaqələndirməyə çalışmaqdır. buna səbəb adətən ünsiyyətdə olduğumuz insanlar tərəfindən yaxşı və ya pis dəyərləndirilməkdir. və bir insanın mükəmməliyyətçi olması onun bütün mövzularda, girişdiyi bütün işlərdə bu cür davranacağı demək deyil. bəziləri işdə işləyərkən, müdirin tapşırığını eləməyə təmbəllik edir. çünki mükəmməl olmayacağından qorxur. müdir onun işində səhv tapsa, şəxsiyyətinə zərər dəyəcəkmiş, aşağı dəyərləndiriləcəkmiş kimi başa düşür. başqaları hədiyyə seçməyə təmbəllik edirlər. hədiyyənin bəyənilməməsindən adi, sıradan olmasından qorxurlar. bir başqaları diplom işinə başlaya bilmir və ya bitirə bilmir. başqa tip insanlar yeni insanlarla tanışlıq zamanı çəkinirlər, yeni insanlara kifayət qədər dəyərli və ya mükəmməl görünməməkdən qorxurlar. təkrar etməkdə fayda var, bu problem bir sahədə deyil, müxtəlif sahələrdə ola bilər və tamamilə təbiidir.
yuxarıda dediyim kimi, bunun səbəbi yaxın insanlar tərəfindən elədiyin hərəkətlərə görə yaxşı və ya pis dəyərləndirilməkdir. tutalım ki, siz bir qrupla bir yerdə əylənirsiniz. bir lətifə danışırsınız, hamı gülür və sizdən xoşları gəlir, lətifənizi tərifləyirlər. əla lətifə danışdığınızı deyirlər. sizsə özünüzə əla lətifə danışan obrazını calaşdırırsınız və növbəti dəfə lətifə danışmaq istəyəndə iki dəfə fikirləşməyə məcbursunuz. çünki əgər lətifənizə heçkim gülməsə, bu heç də yaxşı lətifə danışmadığınız mənasına gəlir və öz rolunuzu, özəlliyinizi itirirsiniz. bu olduqca sadə misaldır amma məncə mükəmməliyyətçiliyin arxasındakı mexanizmi əla başa salır. bir uşaq dərsdə yaxşı qiymət alırsa, onu ağıllı olduğuna görə tərifləmək olmaz, çox təhlükəlidir. bir rəsm dərsi alan tələbə yaxşı şəkil çəkirsə, onu istedadlı olduğuna görə tərifləmək olmaz. və ya kimsə, insanlarla ünsiyyətdə yaxşıdırsa, onu doğuşdan ünsiyyətcil adlandırmaq olmaz.
həqiqət budur ki, xətadan yayınmaq olmaz. insan elədiyi xətaların sayını azalda bilər, amma heç vaxt sıfır edə bilməz. bundan başqa bir işdə nə qədər professional, nə qədər "mükəmməl" olsaq, xətalarımızın sayını daha da az etmək o qədər çətinləşir, yəni bu işin sonu yoxdur.
qəliz vəziyyətdəyik. bir tərəfdən xətadan yayınmaq olmaz. digər tərəfdən də lənətə gəlmiş beynimiz, bədənimiz uğurdan asılıdır. illərdi məhlədə top çiləmək rekordu saxlayan bir adamın hansısa bir gün dalbadal 3 dəfədən artıq çiləyə bilməməsi onun bir də ayağına top almamasına səbəb ola bilər. yenə ekstremal bir nümunə, amma beynimiz bu qədər uğurdan asılıdır.
çıxış yolu bəlkə də özünüzə yaraşdırdığınız yeganə özəlliyin çalışqanlıq olması ilə tapıla bilər. məsələn tutalım ki, riyaziyyatdan son bir ildə əla nəticələr əldə etmişsiniz. bunu bir istedadınızın boynuna yıxa bilərsiniz. amma belə olan halda, biraz həcmi və səviyyəsi böyük olan bir problemlə üzləşəndə, beyniniz "riyaziyyat istedadına" xələl gətirmək istəməyəcək. və siz problemi həll etməyə təmbəllik edəcəksiniz. çünki əgər ilk cəhddən həll edə bilməsəniz, istedadınız şüphə altında olacaq. indi isə son ildəki nailiyyətlərinizi çalışqanlığınızın boynuna yıxaq. yeni problemlə üzləşəndə, onu həll eləmək üçün sadəcə götünüzü cırmalı olduğunuzu bilirsiniz və elədiyiniz səhvlər sizin vecinizə də deyil. çünki öyrənməklə məşğulsunuz, özünüzü heç kimə sübut eləməli deyilsiniz!
indi bir problem qalır. deyə bilərsiniz ki, əgər insanların bütün nailiyyətlərinin tək səbəbi çalışqanlıq olsa idi, onda bu bütün insanlar eyni nöqtədən başlayır və istənilən insan istənilən şeyə nail ola bilər deməkdir? bundan başqa başqa axı mən keçən il riyaziyyatdan əla qiymətlər almaq üçün demək olar ki, heç oxumamışdım?
cavab yox. acı səslənsə də, təbiət bizi xırda fərqliliklərlə dünyaya gətirir. hər bir insan müxtəlif, özünə məxsus yerdən başlayır həyata. bu fərqlər bəzilərinə bəzi sahələrdə digərlərindən 5-10 addım irəlidə başlamaq şansı verə bilər. ancaq unutmaq olmaz ki, əgər startdakı fərq 5-10 addımdırsa, yetişkin bir professionalla digərləri arasındakı fərq 500-1000 addımdır. yəni bu fərqlər sənə başlanğıcda kömək edir, ancaq zamanla qaçmağa başladıqca bu fərq heçnəyə çevrilir.
özünüzü və dostlarınızı tərifləyəndə onlara doğuşdan gəlmiş özəlliklər yükləməyin. həmişə, çəkilən əziyyətə, göstərilən şücaətə, hərəkətlərə önəm verin. heçkimi qəlibləşdirməyin.
sayğılar, sizin qatıq.

super pozisiya prinsipi

iki hadisənin birlikdə təsirinin onların ayrı-ayrılıqdakı təsirlərinin cəminə bərabər olmasıdır. tanrının insanlara olan bir rəhmidir. ilk baxışda tamamilə aydın, sadə və ən əsası normal, təbii görülə bilər. amma bir misalda super pozisiya prinsipinin pozulmasının daha normal olmasını göstərəcəm. məsələn əli ilə vəli tək işləyəndə bir şkafı 5 saata düzəldirlər. amma onlar bir yerdə işləyəndə 8 saata 2 şkaf düzəldirlər. burda gördüyünüz kimi, əli ilə vəlinin birlikdə gücü onların ayrı-ayrılıqdakı güclərinin cəmindən çoxdur, super pozisiya prinsipi pozulmuşdur. məhz bu insana daha intuitiv, daha təbii gəlir.
ancaq təbiətdə elə fenomenlər var ki, super pozisiya prinsipinə əməl edirlər. məsələn elektrik sahəsi. bir yükün elektrik sahəsini hesablamaq asandır. ancaq ortada aralarında məsafə olan iki yük olduqda işlər ilk baxışdan bir qədər qəlizləşir. amma elektrik sahəsi superpozisiya prinsipinə əməl edir. yəni siz əvvəlcə yüklərin ayrı-ayrılıqda sahələrini hesablaya bilərsiniz, sonra isə bu sahələri sadəcə toplamalısınız. super pozisiya prinsipi fizikada və riyaziyyatda bir çox problemin həllini əhəmiyyətli dərəcədə asanlaşdırır.
başqa bir misalı kvant mexanikasından vermək olar. əgər bir zərrəcik barədə məlumatımız yoxdursa, onda həmin zərrəcik ola biləcəyi bütün vəziyyətlərin ehtimallarının super pozisiyasında mövcuddur. elə ki, cisim barədə bir məlumat əldə edirik, onda cisim mümkün olan ehtimalların yalnız birini zəbt edir, super pozisiya vəziyyətindən çıxır. burdan duş qəbul edərkən düşünəcəyiniz bir fakt: müşahidəçi fiziki reallığı dəyişdirir!

həyat

qidalanmaq, özünü orqaniyasiya etmək, çoxlamaq ölmək kimi fəaliyyətlərin toplusuna deyilir. nəyisə yaddan çıxarsam qınamayın. həyatın tərifini vermək olduqca çətindir. həndəsədə nöqtənin tərifini vermək kimi. schrödinger həyatın tərifini belə vermişdi, "canlılar nizamsızlığa və tarazlığa parçalanmanın qarşısını alır." nəzəri fiziklər ümumiləşdirilmiş tərif verməkdə ustadırlar gördüyünüz kimi. termodinamikanın ikinci qanuna görə təbiətdəki bütün proseslər nizamsızlığın çox olduğu, tarazlığa doğru baş verir. yəqin ki, nizamsızlıq və tarazlıq sözlərinin bir-birinə zidd olduğunu düşünəcəksiniz. amma elə deyil. bir qab düşünün ortasında istiliyi keçirməyən bir pərdə var. qabın sol tərəfindəki mayenin temperaturu 30 dərəcədir. sağ tərəfindəki maye isə 70 dərəcə temperatura malikdir. burda biz nizamlı bir sistem yaratmışıq. bütün "soyuq" molekulları sol tərəfə, "isti" olanları isə sağa yığmışıq. nizam məhz budur. sonra pərdəni götürürük. aydındır ki, mayelər qarışacaqlar və bir orta temperaturs 50 dərəcə selsiyə sahib olacaqlar. bu prosesdə nə baş verdi? bizim əvvəlcədən yaratdığımız nizam get-gedə pozuldu, molekullar indi qabın özlərinə aid hissəsində yox, təsadüfi bir yerdə qərar tutdular. proses nizamsızlığın artdığı istiqamətdə getdi. nəticədə tarazlıq yarandı. təbiətdə də bu proses gedir. baş verən bütün proseslər kainatdakı böyük tarazlığa doğru aparır indi qayıdaq həyatın tərifinə. schrödinger deyirdi ki, canlılar bu prosesin qarşısını almağa çalışırlar. məsələn canlılar təbiətdə bərabər paylanmağa çalışan* burda istəkdən söhbət getmir. qida maddələrini müxtəlif molekulları, ya da elə suyun özünü öz bədənlərində toplayırlar. bir növ nizam yaradırlar. özlərinin kopyalarını çıxarıb, bu nizamı yaymağa çalışırlar. bu o deməkdir ki, həyatın varlığı termodinamikanın ikinci qanununu pozur? əsla. canlılar nizam yaradarkən əlavə enerji xərcləyirlər, nəticədə kainatın nə vaxtsa əldə edəcəyi böyük tarazlıq daha da sürətlə yaxınlaşır. bunu bir videoda daha anlayışlı şəkildə başa salmışdılar. deyir təsəvvür edin ki, yükləmələr qovluğunuz kainatdır. əvvəlcə boş olan qovluq zamanla xaosa çevrilir. siz enerji sərf etməklə bu qovluğu yenidən nizamlı edə bilərsiniz. canlılar da kainatla məhz bunu edirlər. yalnız əlavə enerji sərf etməklə!
deməli həyat təbiətdəki digər bütün başqa proseslər kimi termodinamikanın ikinci qanununu poza bilməz. ümumiyyətlə həyat təbiətdəki bütün başqa proseslər kimi, fiziki və kimyəvi qanuna uyğunluqlar toplusudur. canlıları cansızlardan fərqləndirən bir proses yoxdur. bütün canlılar hüceyrələrdən ibarətdir. bəziləri tək, bəziləri yüzlərlə, bəziləri isə milyonlarla hüceyrənin nizamlı fəaliyyəti nəticəsində "yaşayır". hər bir hüceyrə də dediyim kimi, fiziki qanuna uyğunluqlarla fəaliyyət göstərir. heç bir proses təbiət qanunlarına zidd şəkildə getmir. heç bir möcüzəvi qüvvə bu prosesləri lazım olan istiqamətdə yönləndirmir. bütün bu proseslər bənzər şərtlər yaradıldığında canlılardan kənarda, laboratoriyada da həyata keçirilə bilər. indi bir sual, həyatın ölü kainatdan fərqi nədir? bizim cansız saydığımız kainatda da qısa müddətli nizamlanmalar, çoxalmalar və ölümlər baş verir, məsələn ulduzlar. ulduzlar bir qaz buludunun nizamsız səpələnməsindən yaranır. bu qaz buludu öz cazibələri nəticəsində bir mərkəzdə sıx toplanır. sıxlıq müəyyən həddi keçəndən sonra bu mərkəzdə nüvə reaksiyaları başlayır və ulduz "doğulur". bir müddətdən sonra ulduz öz nüvə yanacağını sərf edib dağılır, yəni "ölür". onun dağıntılarının yerində ikinci nəsil ulduzlar doğulur. hər şey eyni qanunlara tabedirsə kainatdakı hər şey canlıdır, yoxsa hər şey ölüdür? bir canlının ölməsi nə deməkdir? onun bədəni artıq başqa qanunlarla idarə olunur? xeyir. yenə də təbii proseslər bədəndə fəaliyyətlərini davam etdirir. ölüm bir nöqtə deyil, uzun bir prosesdir, hansında ki bədəndəki hüceyrələrin birgə fəaliyyətini təmin edən nizam astaca pozulmağa başlayır. bu həqiqət xüsusən təcili yardım, xilas edici komandalarda yaxşı bilinir. belə komandalarda nə vaxt bir insanı ölü saymalıyıq deyə sual qoyulur ortalığa. bu sualın cavabı yoxdur. əvəzində işi asanlaşdıran sadə qaydalar müəyyən edilir. məsələn nəfəsi, ya ürəyi dayanandan 10 dəqiqə sonra ölü sayılsın kimi.
cənab schrödinger özünün "həyat nədir?" kitabında daha bir möhtəşəm sual verir: "əgər mənim bədənimdəki hər şey təbiətdəki qanuna uyğunluqlara görə baş verirsə, mən əlimi qaldıranda bu necə mənim iradəmlə baş vermiş ola bilər?" bir fikirləşin. siz əlinizi qaldırırsınız. belə çıxır ki, təbiətə hökm sürürüsünüz? qanuna uyğunluqları pozursunuz? axı bütün proseslər öz təbiətdəki axarları ilə baş verirsə, siz əlinizi qaldırmağa qərar vermiş ola bilməzsiniz! bu problemin cavabı məncə daha böyük bir problemə gətirib çıxarır. məsələ burasındadır ki, siz milyonlarla hüceyrədən ibarətsiniz. bu hüceyrələrin bir-biri ilə xəbərləşməsi, nizamlanması təşkilatlanması qolun qalxmasına imkan verir. indi başqa bir sual, əgər siz milyonlarla hüceyrənin birgə fəaliyyətindən ibarətsinizsə, burda "siz" deyilən şey hardadır və nədir?
bəs həyatın cansız kainat ilə əslində eyni olması onun dəyərini öldürmürmü? öldürür. amma həqiqət gözəl olmaq məcburiyyətində deyil. bəlkə də həyat kainatda yarana biləcək ən gözəl strukturdur. nəfəs almağımız, qidalanıb sıçmağımız yağışın yağması, vulkanın püskürməsi kimi təbiət hadisəsidir. ürəyin qanı damarlarımıza təzyiqlə vurması ilə, bir bıçağın dərimizi kəsməsi eyni qaydalar yığını çərçivəsində baş verir. keçirtdiyimiz bütün hisslər də həmçinin. başqasının uğuruna paxıllıq, ən saf mərhəmət, ən şiddətli nifrət və qəzab, utanc hissi, dəhşətli ağrı, gülüş, ölüm qorxusu hamısı eyni qanunların nəticəsidir eyni cür hörmətlə qarşılana bilər. bir günəşdə gedən nüvə reaksiyalarını düşünün, bir də aldadıldığınızda keçirdiyiniz hissləri. bunların hamısının eyni təbiətli olması möhtəşəm deyilmi? indi bir də ölüm dediyimiz şeyi düşünün. əgər hər şey eyni təbiətlidirsə, ölümlə heçnə dəyişmir deməli. ölümlə itirəcəyiniz şeylər, hissiyat, düşünmək, nəfəs almaq və s. çox da önəmli deyillər.

qaranlıq maddə

zəif qarşılıqlı təsirə girdiyinə ümid edilən maddə. varlığı yaratdığı cazibəyə görə təxmin edilir. digər bir növ qarşılıqlı təsirə girməsi hələlik müşahidə olunmayıb. qısaca sadalayım qarşılıqlı təsir nədir. adından da göründüyü kimi təbiətdəki cisimlərin bir-biri ilə əlaqəyə girməsidir. bunun cəmi 4 növü var:
1. qravitasiya-kütləsi olan cisimlər bu növ qarşılıqlı təsirə girir.
2. elektromaqnitik qarşılıqlı təsir- yükü olan zərrəciklər və bir də məşhur foton bu cür qarşılıqlı təsirə girir.
3. güclü qarşılıqlı təsir- atomların nüvələrini bir yerdə saxlayır, amma həddindən artıq qısa məsafəyə təsir edir.
4. zəif qarşılıqlı təsir- bu da elementar zərrəciklər arasındakı bir qüvvə növüdür. baş ağrısıdır.

bu qaranlıq maddə qravitasiya ilə nəzərimizə çarpıb. elektromaqnit sahəsindən təsirlənmədiyini bilirik, yoxsa qaranlıq olmazdı. güclü qarşılıqlı təsirə girsə idi laboratoriyalarda zərrəcik sürətləndiricilərində izlərinə rastlayardıq, deməli bu da bir variant deyil. son ümidimiz zəif qarşılıqlı təsirədir. bunu da ki, tapmaq qeyri mümkündür desək çox da yanılmarıq. başa salmaq üçün bir nümunə verim. ancaq zəif qarşılıqlı təsirə girən kütləli zərrəciklər var, neytrinolar. bunlardan kainatda necə deyərlər it qədərdir. hər 113 cm kubuna bir neytrino var. amma yalnız zəif qarşılıqlı təsirə girirlər deyə, tapmaq çox çətindir. bir qalaktika qalınlığında maddənin içindən keçərlər yenə də bir şey olmaz. neytrinolar atomun nüvəsinin içində belə olsalar zəif qarşılıqlı təsir edirlər deyə hiss olunmur. yalnız bunların yaranma və məhv olma proseslərindəki ümumi enerji və impuls çatışmamazlığından arada neytrinonun yarana biləcəyini təxmin etmək olur.
indi bu qaranlıq maddə üçün digər qarşılıqlı təsir növləri düşünülə bilməz. ümid olunur ki, bəlkə zəif qarşılıqlı təsir edirlər. belə olan halda onların tapılması ingilislər demiş "pain in the ass" olar. belə ki, planetimizə doğru dağ boyda qaranlıq maddə kütləsi yaxınlaşar. heçnə olmamış kimi planetin içindən keçər və gedər. bu vaxtı evində kartof doğrayan bizlər də bundan xəbər tutmarıq. zəif qarşılıqlı təsir bu qədər zəifdir yəni. ümid edirəm təsəvvür edirsiniz bu cür zərrəcikləri laboratoriyada tapmaq nə qədər çətin olar. bundan başqa biz hələ ümid edirik ki, qaranlıq maddə zəif qarşılıqlı təsirə girir. yox əgər bu da düzgün deyilsə, yəni bu zərrəciklər yalnız qravitasiya ilə qarşılıqlı təsirə girirlərsə, onda eşşəyimiz ölüb bizim. bu maddəni sübut etməyin heç bir yolu yoxdur.
soruşa bilərsiniz ki, nəyə görə qaranlıq maddəni neytrinoları sübut etdiyimiz yolla tapa bilmərik? məsələ burasındadır ki, neytrinoları sübut etmək üçün çox da yüksək enerjili toqquşma proseslərinə getməyə ehtiyac yoxdu. amma bu qaranlıq maddədə işlər biraz başqadı. hələlik nə qədər yüksək enerji səviyyələrinə gediriksə bir iz görünmür. düşünülür ki, qaranlıq maddə kainatın ilk doğulduğu andakı enerjilərdə yaranmış ola bilər. yerdə laboratoriyada bu səviyyəyə gəlmək ağlasığmazdır. optimizmə yer qalmır burda.
bu arada yuxarıdakı misalda dedim ki, ola bilər dağ boyda qaranlıq maddə yerə yaxınlaşsın, yerin içindən keçsin falan. bu biraz qeyri-realdır. ona görə yox ki, bu maddə yerin içindən keçə bilməz. problemsiz keçər. amma günəş sistemində öz kefinə fırlanan qaranlıq maddə topaları günəş sisteminin hərəkətini pozardı. zira bu kütlələr nə ilə olmasa da qravitasiya ilə bizə təsir edirlər. buna görə də əgər günəş sistemində qaranlıq maddə varsa da, onda hamısı günəşin mərkəzində ya da ətrafında toplanıb. amma sistemin fəzada hərəkəti zamanı kənardan bir topa qaranlıq maddənin sistemə daxil olub planetlərin hərəkətini pozması tamamilə realdır.

prokrastinasiya

qısa tərif: təmbəlliyin elmi adıdır. nisbətən uzun tərif: indi elənilməli bir işi səbəbsiz yerə bir qədər sonraya ertələməkdir. adətən əsas prioritet işin əvəzinə çox da önəmli olmayan işləri görür adam. məsələn imtahana hazırlaşmalı olduğun halda pəncərələri parıldadırsan, paltarları şkafdan çıxarıb, ütüləyib yenidən səliqə ilə şkafa düzürsən. yarı dolu zibil vedrəsini boşaltmağa gedirsən, evi silib süpürüb təmizləyirsən və s. problemin həll yolu, görülməli olan işi xırda hissələrə bölüb beyni aldatmaqdır. amma bu belə hər zaman işləməyə bilir. ehtiyatlı olmaq lazımdır.

oğlanların seks düşünmədiyi zamanlar

(baxma: seks edərkən qarpız yeyib tumlarını uzağa tüpürmək barədə düşünmək)
(baxma: gec boşalmaq istəyənlərə məsləhətlər)
bunun bir də əksi var:
(baxma: seks edərkən orqazm olmaq üçün işıqları söndürüb, gözlərini yumub, çağatay ulusoy ilə sevişdiyini təsəvvür edən qızlar)
sonra yok efendim, kapitalist, imperialist, cinsiyyətci, zırt-pırt media kişilərin xəyalındakı ideal qadın təsəvvürünü dəyişdirirmiş, ona görə kişilər real həyatdakı potensial partnyorlarına həvəs göstərmirlərmiş. biz niyəsə görə heçvaxt şikayət eləməmişik, bu mediadan.

cinsi irqçilik

cütləşmək üçün müəyyən irqin nümayəndələrinə üstünlük vermək və ya müəyyən irqin nümayəndələrindən yayınmaq. kifayət qədər təbii hadisədir. irqlər arasında fərqlər olduğu kimi, müəyyən irqlərin cazibədarlığı digərlərindən üstün ola bilər. zövq məsələsidir deyə bilərsiniz, ancaq məncə statistik olaraq yanaşsaq müəyyən qanunauyğunluqlar müşahidə eləmək mümkündür. təbii olmasına təbiidir də, bəzən adama çox pis qoyur. məsələn sarışın adı çəkiləndə sarışın olmayan hər iki cinsin əksər nümayəndələrinin genital bölgələrinin islanmağa başlaması həyatın acı gerçəyidir. bu cinsi istək, heç təsəvvür edilən fərdin görünüşü, xüsusiyyətləri və s. nəzərə alınmadan həyata keçirilir. sadəcə həmin irq barədə ümumi təsəvvür buna səbəb olur. təkcə sarışın yox, latın amerikalı, uzaq şərqli və s. əksi də ki, birinə öz yaxın şərqli dostunu tanışdırmaq istəyəndə baş verir məsəlçün. yaxın şərqli deyəndə üzlərdə bir məyusluq yaranır.
yenə deyirəm təbiidir, amma qəbul eləmək çətindir. necə ki, başqa genetik özəllikləri qəbul eləmək çətindir.
bundan başqa radikal başlıq seçdiyim üçün, sözlük əhlindən üzr istəyirəm. sadəcə ağlıma başqa ifadə gəlmədi fikirlərimi bildirmək üçün.
sayğılar.

qrup psixologiyası

sürüyə nisbətən xırda bir toplumun sahib olduğu bir psixologiyadır. sürü psixologiyası insana məxsus olmayan bir özəllikdir. yanlış anlamayın, insanlar fərdi yaşamalıdır demək istəmirəm. insana məxsus olan sürüyə ekvivalent özəllik əslində qrup psixologiyasıdır. fikirlərimi açıb tökmədən bir qeyd edim:
belə bir termin əslində yoxdur, varsa da, mənim bunun mövcudluğundan xəbərim yoxdur. sadəcə öz fikirlərimi bu başlıq altında yazmağı məsləhət bildim. nəticədə sözlük yazmaq üçündür mk.
bir qrup sürüdən bir neçə özəlliyinə görə fərqlənir. məsələn yuxarıda dediyim kimi qrup sürüdən kiçikdir. bundan başqa mənim önəmli saydığım başqa bir fərq isə, qrupun sərhədləri var. yəni ora girib-çıxmaq asan məsələ deyil, qrup qapalıdır. sürüdə isə bu sərhədlər mövcud deyil. bu qrup psixologiyası təkcə insana da aid deyil bu arada, başqa canlıların da belə özəllikləri var. bir qrupun ümumi bir məqsədi və ya fəalliyyət sahəsi olur. qrupdakı hər bir fərd digər qrup üzvlərinin hörmətini qazanmaq üçün qrup üçün əlindən gələni etməlidir. məsələn hamı ova gedəndə sən də gedirsən. və ya hamı ev tikəndə sən də kömək edirsən və s. buna qrupda qalmaq icazəsi üçün minimal tələb deyirəm. bu tələbləri ödəyən qrupda qalır və digər qrup üzvləri tərəfindən hörmət görür. buna horizontal hörmət deyirlər. daha sonra tək-tük fərdlər olur ki, onlar qrupun tələblərini nəinki ödəyir, hətta daha çoxunu edirlər. bu fərdlərə qarşı olan hörmət isə vertikal hörmətdir. bir qrup içərisində heç kim, lider olmadığı üçün şaxsey-vaxsey eləmir, çünki qrup tərəfindən horizontal hörmət görür hamı. qısa münaqişələr baş verir, amma heç vaxt qalıcı konfliktlər yer tutmur qrupun içində. bu tip quruluş, canavarlarda, şirlərdə, müxtəlif primatlarda və s. istifadə olunur. insanın da təbiətində bu tip quruluşa aid olmaq var. bəs müasir insan bu tip quruluşda yaşayırmı? cavab, xeyr.
cəmiyyətin heç müasir olmağına ehtiyac yoxdu. bu qrup quruluşu çoxdan yox olmağa başlayıb və getdikcə daha sürətlə azalır sayları. bu prosesin cəmiyyətdəki konkret hansı dəyişiklikdən sonra yox olmağa başlaması haqda heç bir fikrim yoxdur təəssüf ki. insan sayının çoxalması, iri yaşayış məskənlərindəki anonimlik, yeni əlaqələr qurulmasının rahatlığı və ya uzaqdakı köhnə əlaqələrin qırılmaması və s. faktorlar bu prosesə kömək edə bilər. birincisi insanlar artıq ümumi bir məqsədə xidmət etmirlər. ikincisi insan çoxluqları artıq qapalı deyil, istəyən girir-çıxır amk. bundan başqa bir qrup yaratmağa çalışanlar olur, amma onların da qrupdan kənarda müxtəlif sosial fəaliyyətləri olur ki, qrup üçün hər şeyi etmək ideyası heçə çevrilir. amma vəziyyət o qədər də qorxunc deyil, bu quruluş hələ də bəzi organizasiyalarda, orduda, müxtəlif idman komandalarında qorunub saxlanılıb. əgər içinizdə belə bir qrupa aid olmaq arzusu yatırsa, düşünmədən orduya ya da bənzər bir quruluşa daxil olun məncə. həyatınızın ən yaxşı qərarını vermiş olarsınız. məhz bu səbəbdəndir ki, insanlar ümumi məqsəd tapacaqları müxtəlif organizasiyalara qoşulmağa can atırlar. məsələn tələbə təşkilatları, siyasi qruplaşmalar və s.
amma dediyim kimi, heç biri insan bu ehtiyacını tam doyuzdurmur. məsələn məktəbdəki illərinizi düşünün. sinifdəki uşaqlar necə də bir qrup yaratmışdılar, qrup qapalı idi və hər bir üzv sinif üçün davaya getməli, digər siniflərə düşmən kimi baxmalı idi və s. xatırladım ki, ən yaxşı qruplaşmış siniflər digər siniflər tərəfindən hörmət görürdü. çünki bir sinifin yaxşı qruplaşması, o qrupun üzvlərinin qrup üçün hər şeyi etməsi demək idi, bu da qrupun ümumi performansını və reputasiyasını artırır. təbii ki, sinif qrupları çox düşük qruplar idi, amma onlar bizim ilkin təcrübələrimiz idi. onlarda belə çatışmayan cəhətlər var idi, məsələn hamı sinifdən başqa həm də məhlə və qohumlar qruplarında da fəaliyyətini davam etdirirdi. bu da heç bir qrupun kifayət qədər ciddi olmamasına gətirib çıxarırdı.
mənbə: müxtəlif youtube videoları və kıçım.

we got scared

zənnimcə youtube deyilən məkanda bəlkə də ən dəyərli 10 videodan biri olan bir videonun adıdır. insanlığın qısa tarixçəsini qorxu və cəsarət adlı iki hissə bağlayaraq izah edir. kifayət qədər məntiqlidir, başa düşmək istəyənə. baxılası youtube videoları başlığına paylaşardım, ancaq itib batmasını istəmirəm. çoxdanın videosudur, baxmayanlar mütləq baxsın məncə.

(youtube: )

sadə izahı olan möcüzəvi fenomenlər

ilk baxışda mükəmməl təsadüf və ya tanrı işi kimi görünən, amma əslində sadə fiziki-kimyəvi qanunauyğunluqlarla izah oluna bilən fenomenlərdir. bu başlıqda möcüzəvi kimi tədqim olunan bəzi fenomenlər sizin üçün sadə gələ bilər. belə olan təqdirdə xahiş olunur, həmin fenomenin sizə sadə gəlməyinə sevinəsiniz, hirslənməyəsiniz.
(baxma: ayın həmişə bir tərəfinin görünməsi)
heç fikirləşmisinizmi ki, nəyə görə ayın yalnız bir səthini görürük? səmadakı bəlkə də bütün cisimlərin, hətta günəşin fırlanmasını müşahidə edirik. ancaq ayın həmişə bir tərəfi görülür. buna səbəb ayın yer ətrafında fırlanma müddətinin onun öz oxu ətrafında fırlanma müddətinə bərabər olmasıdır. ay yer ətrafında 27 gün 7 saat ərzində fırlanır və eynilə 27 gün 7 saata da öz oxu ətrafında bir dövrəsini tamamlayır. bunu təsəvvür etməyə çalışın. ilk baxışdan möcüzə kimi görünür. sanki kimsə bilərəkdən bu rəqəmləri belə təyin edib. yox yəni bu fırlanma periodları heç olmasa bir saat fərqlənsəydilər onda zamanla ayın digər səthini də görə bilərdik. amma fərq yoxdur, son dəqiqəsinə kimi eynidir fırlanma periodları. möcüzə deyil?
deyil. məsələ burasındadır ki, cazibə qüvvəsi cisimlərin arasındakı məsafənin kvadratı artdıqca azalır. ay yerə o qədər yaxındır ki, onun yerə yaxın tərəfinə təsir edən cazibə qüvvəsi əks tərəfinə təsir edən cazibə qüvvəsindən nəzərə çarpacaq dərəcədə çoxdur. nəticədə yerin cazibəsi ayı yumurta kimi uzadır. * burda yumurta fiquru uyğun miqyasda deyil. indi təsəvvür edin, ay hər dəfə öz oxu ətrafında fırlandıqda, yer onun bizə tərəf olan səthini tutub saxlayır. nəticədə zaman keçdikcə ayın öz oxu ətrafında fırlanması yavaşıyır. ta o vaxta qədər ki, bu fırlanma yerə görə tamamilə dayanır. yəni yer ayın bir tərəfini tamamilə tutub saxlayır. bax bu halda ayın öz oxu ətrafında fırlanma periodu onun yer ətrafında fırlanma perioduna bərabər olur. son dəqiqəsinə kimi. nəzərinizə çatdırım ki, yer kürəsinin ayda yaratdığı yumurta figurunu, eynilə ay da yer kürəsində yaradır, (baxma: qabarma və çəkilmələr). bu sizin canınıza qorxu saldımı? onda, bəli düz fikirləşirsiniz. yer kürəsinin aya elədiyi eyni şeyi ay da yer kürəsinə edir* qravitasiya qarşılıqlı təsirdir, bir tərəfli təsir deyil , yəni qabarma və çəkilmələr əslində yerin öz oxu ətrafında fırlanma periodunu azaldır. yəni, bir sutka getdikcə böyüyür. çox yox, 100 ildə cəmi 1,7 millisaniyə. Amma məsələn 620 milyon il əvvəl bir yer sutkası təxminən 22 saat olub.
indi daha bir maraqlı fak: cazibə qüvvəsinin hər dəfə planeti deformasiya etməsi, planetin kütlə mərkəzinə olan yekun təsiri azaldır. nəticədə hər iki cisim bir-birindən uzaqlaşmağa başlayır. bəli düz eşitdiniz, ay hal-hazırda hər dövrəsində yerdən uzaqlaşır. təxminən bir ildə 3,8cm uzaqlaşır. amerika və sovetlər birliyinin aya göndərdiyi saysız hesabsız missiyaların 5-ində ay səthində müxtəlif nöqtələrə reflektorlar, güzlülər quraşdırılıb. indi bu reflektorlara yerdən lazer işığı göndərməklə aya qədər olan məsafəni cm dəqiqliyi ilə ölçmək mümkündür. və doğurdan da ay yerdən uzaqlaşır.
danışdıqlarımın əksəriyyətini bu mənbədən oxuya bilərsiniz.

işıq sürəti

fizikadakı ən əsas fiziki sabitlərdən biridir. həmçinin zamanı da məkan kimi ələ almağımıza imkan verən bir əmsaldır. kainatda ən böyük sürət olub, təxminən saniyədə 300 min km məsafə qət etməyə bərabərdir. kainatın nəhəngliyini, sonsuzluğunu və möhtəşəmliyini nəzərə alanda əslində işıq sürətinin bir limit olması insana qəribə gəlir. çünki kainatı keç, sadəcə elə bizim günəş sistemimizdə işıq dalğalarının bir nöqtədən digər nöqtəyə çatması üçün dəqiqələrlə gözləməliyiksə, onda əslində bu çox da böyük sürət deyil. amma bu işin bir əmması var. bu əmma xüsusi nisbilik nəzəriyyəsidir. bu nəzəriyyəyə görə sürətlə hərəkət edən cisim üçün məsafə daralır, zaman isə yavaşıyır. məsələn qatar işıq sürətinə yaxın sürətlə hərəkət etdikdə biz kənardan baxarkən ondakı saatın yavaş irəlilədiyini və qatarın daraldığını görürük. işin nisbi olan tərəfi isə odur ki, qatardan baxan da ətraf aləmin daraldığını və ətraf aləmin saatının yavaş getdiyini görür. einstein reyiz deyir ki, hər iki müşahidəçi haqlıdır. indi sizdən bir şeyi təsəvvür etməyinizi istəyirəm. yüksək sürətlə gedən gəminiz olduğunu düşünün. sizin üçün kainat daralacaq. və siz hərəkət istiqamətində eyni zamanda daha çox məsafə qət etmiş olacaqsınız. qət etdiyiniz məsafə işıq sürətinə yaxınlaşdıqca artır, çünki məkan getdikcə daha çox bükülür. bəs işıq sürətinə çatarkən nə baş verir? məkan bir nöqtədə cəmlənir. bu isə o deməkdir ki, siz işıq sürətinə sahib olarkən kainatda hərəkət etmək üçün qətiyyən vaxt sərf etmirsiniz. indi burda fikirlərimizi toplamalıyıq:
1. sürətlə hərəkət edərkən məkan daraldığı üçün əslində sürətimizlə hesabladığımızdan daha çox məsafə qət edirik.
2. bu klassik sürətlə, məkanın daralmasından yaranan əlavə sürət arasında fərq işıq sürətinə yaxınlaşdıqca böyüyür. yəni işıq sürətinə yaxınlaşdıqca klassik olaraq hesabladığınızdan daha çox sürətə sahibsiniz.
3. tam işıq sürətinə çatdıqda kainat sizin üçün bir nöqtədən ibarətdir, və bir nöqtədən digərinə hərəkət etmək üçün qətiyyən vaxt sərf etmirsiniz, yəni sərf etdiyiniz zaman sıfıra bərabərdir. gəlin sizə orta məktəbdən bildiyiniz bir düsturu və riyazi bir qaydanı xatırladım. məsafə/zaman=sürət. uzaq bir məsafə qət edirsiniz amma bunun üçün sıfır zaman sərf edirsiniz. sıfıra böləndə nə alınır? əslində olmur amma getdikcə daha kiçik ədədə bölməklə sonsuzluq alırsınız. bu o deməkdir ki, işıq sürətinə yaxınlaşan cismin həqiqi sürəti (ingiliscə proper speed) sonsuza yaxınlaşır. məhs bu səbəbdən işıq sürətini ötmək mümkün deyil, çünki bu sürət əslində sonsuz sürət deməkdir. sonsuzluqdan daha böyük sürət?
ikinci bir şey deməzdən əvvəl xatırlatmaq istəyirəm. danışdıqlarım işıq sürəti və ona yaxın sürətdə hərəkət edən cisimlərin özü üçün keçərlidir, kənar müşahidəçi yenə də hər şeyin ancaq saniyədə 300 min km sürətlə gedə bildiyini görür. yəni günəşdən yerə gələn işıq bizim üçün 8 dəqiqəyə gəlir, baxmayaraq ki, işıq özü bunun üçün vaxt sərf etmir.
günəşdən gələn işıq 150 milyon km məsafə qət edib bizim dərimizə dəyir və nəticədə dəri altı bir hüceyrələrin dnt-sini dağıdır. dnt-ni dağıtmaq üçün işıq enerji və impuls sərf edir, yəni dnt molekuluna enerji və impuls ötürür. fikiləşin, işıq günəşdə yarandı heç bir vaxt sərf etmədən bədəninizdəki bir molekulla qarşılıqlı təsirə girdi və ona enerji, impuls ötürdü. təkcə bunu yox işığın hər yaranıb, udulma prosesini düşünün. işıq əslində kainatdakı cisimlər arasında ani enerji mübadiləsindən başqa bir şey deyil.

gələcəyi təxmin etmək

əslində təbiət elmlərinin məqsədidir. insan fikirləşə bilər ki, nəyə görə təbiət hadisələrinə düstur qoşaq ki? iki planet bir-birini cəzb edir deyək. nə qədər ağır olsalar o qədər çox cəzb edirlər, nə qədər uzaq olsalar o qədər az cəzb edirlər. daha da əlavə bunun cəzb etmə yox. şaxta babanın marallarının dartması adlandıraq. düsturlara nə ehtiyacımız var axı? cavab gələcəkdən xəbər verə bilmək bacarığıdır. biz bu münasibəti riyazi bir modellə, düsturla izah etsək. onda təxmin edə bilərik ki, planetlər bir-birinə hansı təcillə yaxınlaşır, nə vaxt toqquşacaqlar, ya da ümumiyyətlə toqquşacaqlarmı? marsdakı süxurların tərkibini öyrənib, yerdə təcrübələr aparmaqla, müəyyən qədər əminliklə marsda kartof yetişdirə biləcəyimizi əvvəlcədən xəbər veririk. amma yağmur duasından sonra nəyə əsaslanaraq yağış yağacağını olar axı?
məhz bu gələcəkdən xəbər verə bilmə istəyi, tanrını rədd etməyə bəs edir. tanrının kainatda var olmasına inanmaq hardasa şaxta babanın marallarının planetləri dartdığına inanmaq kimidir. gələcək barədə bizə heçnə demir. yenə təkrarlıyıram. iddia etmək istəmirəm ki, təbiət riyazi qanunlardan ibarətdi və səma cisimləri nyutonun ümumdünya cazibə qanunu bilirlər. bu riyazi modellər bizim təbiəti başa düşməyimiz və hadisələrin gələcəyini təxmin etməyimiz üçündür. təbiətin bizim onun haqqında nə düşündüyümüz və onu necə izah etdiyimiz qozuna deyil. təbiətdə tanrı da ola bilər, şaxta baba da burda əminliklə heçnə demək olmaz. amma bir şey dəqiqdir ki, tanrı və ya şaxta baba bizi yarım addım belə qabağa aparmır. onlarla gələcəyi təxmin edə bilmərik. məhz buna görə tanrı qavramı bu qədər önəmlidir və "var ya yoxdur, dəxli yoxdur" deyilməsi düzgün deyil. təbii ki əgər təbiətdəki suallar sizi ümumiyyətlə maraqlandırırsa.