+12 əjdaha
8. həyatımızda hamımız çox ağıllı insanlar haqqında oxumuşuq və ya çox şanslıyıqsa onlarla bir başa tanış olmuşuq. bəzən də olub ki, mənim çox ağıllı bir kişi/qadın dediyim birinə bir başqası ağılsız deyib.bəlkə də bir çoxlarımız internetdə dolaşan iq testi imtahanlarına girmişik və ya mövzu ilə daha çox maraqlananlar eq testlərinə də giriblər. bəs həqiqətən də bu testlər hər kəs üçün sabit bir zəka testi imtahanı olaraq qəbul edilə bilərmi?
harvard universitetindən psixoloq hovard qardner(howard gardner) isə 1983-cü ildə yazdığı çoxlu zəka teoriyası (theory of multiple intelligences) ilə mövzuya daha geniş prespektivdən yanaşılması gərəkdiyini vurğulayıb. qardner teoriyasında zəkanı 9 növə ayırır (ilk əvvəl 7 və daha sonra 2 əlavə birlikdə). qardnerə görə günümüzdə tətbiq edilən məntiqi-riyazi iq testlerində 170 iq-nuz olması sizi zəki biri olaraq təyin edə bilməz və ya bu testlərdə 50 yığan birinə də ağılsız/geri zəkalı deyə bilmərik. bu standart test sadəcə sizin məntiq və riyaziyyat sahəsindəki zəkanızı ölçə bilər. qardnerə görə sizin iq imtahanı nəticəniz yüksəkdi deyə sizin dahi bir filosof, memar və ya musiqiçi ola biləcəyinizin qarantiyası yoxdur.
bəs bu 9 zəka növü nədir?
1.məntiqi-riyazi zəka: məntiq, abstrakt, mühakimə, rəqəmlər, tənqidi düşüncə sahələrini əhatə edir. səbəbi sistemlərin altında yatan səbəbləri anlamaq bacarığı ilə əlaqəlidir. məsələn josef lui laqranj, con neş kimi insanlar bu qrupun içinə daxil olurlar. riyaziyyatçılar, mühəndislər, təbiət elmləri alimləri bu qrupun əhatəsindədirlər.
2.sosial zəka: digər insanların duyğularını, hisslərini, motivasiyalarını, xarakterlərini anlaya bilmə bacarığıdır. digər insanlarla rahat şəkildə ünsiyyət və empatiya qura bilirlər, çox danışmağı sevirlər. qrupun içində lider ola bilir, qrupun bir parçası ola bilirlər, insanlar üzərində təsir yaratmaqda bacarıqlıdırlar. sosial zəkaya sahib insanlar yaxşı satış mütəxəssisi, siyasətçi, müəllim, psixoloq ola bilirlər. bu qrupdaki insanların eq-larının yüksək olması mümkündür. nümunə olaraq da qandi, barak obama, cordan belfortu göstərə bilərik. həyatın içindən isə kazanova erkəklər ən böyük nümunədir.
3.humanitar zəka: bu zəka növü yüksək olan insanlar oxumada, yazmada, hekayə danışmaqda, kəlimə və tarix əzbərləməkdə məharətlidirlər. kəlimə və dil öyrənməkdə bacarıqlıdırlar. bu zəka növü yüksək olan insanlardan frederix nitşe, pablo neruda, bir çoxumuzun tanıdığı ilber ortaylını nümunə göstərə bilərik.
4.məkani zəka (visual, əyani): visual mühakimə və zehində canlandırmayla əlaqəlidir. bu sahədə zəki insanlara fransisko qoya, kandinskini misal çəkə bilərik. memarlar, dizaynerlər, rəssamlarda məkani zəka yüksəkdir.
5.musiqi zəkası: səslərə, ritmlərə, tonlara və musiqiyə həssasdırlar. mahnı oxumaqda, musiqi alətində ifa etməkdə və mahnı bəstələməkdə ustadırlar. musiqi zəkası yüksək olan insanlara ludoviko eunaudi, şostakoviç, bethoven, mozart kimi insanları nümunə göstərə bilərik.
6.təbiət zəkası: sonradan əlavə edilən zəka növlərindən birincisidir. təbiəti və canlıları tanıya bilmək, ayırd etmək, sinifləndirə bilməklə əlaqəlidir. hamımızın bildiyi çarlz darvin ən böyük təbiət zəkasına sahib insan olaraq qarşımıza çıxar.
7.daxili zəka: insanın özünü müşahidə edə bilməsi və ifadə edəbilməsi ilə əlaqədardır. öz duyğu və düşüncələrini anlaya bilmək, özündə necə biri olduğunun fərqinə varmaq, özüylə uzlaşan davranışlar sərgiləyə bilmək bacarığıdır. bu insanlar güclü və zəif yönlərini bilir, reaksiya və duyğularını kontrol edə bilirlər. yəni hər kəs ən populyar fakultə budur deyib bir fakultəni seçərkən, bu insanlar bu fakultə mənə uyğun deyil deyib, heç kimsənin seçməyəcəyi özünə həqiqətən uyöun fakultəni seçən insanlardır. çünkü bu insanlar nəyə qadir olduqlarını bilir və seçimlərini ona görə edirlər. necə bir insan olduqlarını bildiklərindən, həyatları ilə əlaqəli qərarları çox düşünmədən verə bilirlər. eq-larının yüksək olması mümkündür. bu zəka səviyyəsi ən yüksək insanlar daha çox psixoloqlardı. siqmund freud, karen horney kimi insanlar nümunədir. ancaq bütün psixoloqların daxili zəkaları yüksəkdir də deyə bilmərik.
8. eksiztinsial zəka: əslində bu qrubu sayıb saymamaqda hələ elm adamları qərarsızdırlar. pozitiv elmlə açıqlanmayacaq mövzuları əhatə etdiyinə görə bu qrup üzərində hələ də mübahisələr gedir. həyat,ölüm, din kimi mövzuların hamısı ekzistinsial mövzularla əlqaləli düşünmək bacarığıdır. din xadimlərini və filosofların bir qismini bu zəka qrupunun yüksək zəkalıları olaraq dəyərləndirə bilərik.
9.kinestetik (bədəni) zəka: bədən hərəkətlərini və əşyaları bacarıqlı bir şəkildə kontrol etmək bacarığıdır. bədənin fiziki hərəkətinin zamanını düzgün təyin etmə, fiziki hərəkətin təyinatını düzgün yerinə yetirmə və bədənin hərəkətlərə verilən ani reaksiyaları düzgün idarə etmə bacarığıdır. bu zəkaya sahib insanlar idmanda, rəqsdə, aktyorluqda bacarıqlıdırlar. bu sahəyə musiqi alətlərində ifa edən insanları da aid etmək olar. məsələn pianino çalan insanların barmaqlarını məharətlə idarə edə bilməsi. maykl cordan, maykl cekson, maykl duqlas, mixail şumaxer bu insanlara nümunə göstərilə bilər. hətta biz yenə ludoviko eunaidini bu qrupa pianino bacarığına görə əlavə edə bilərik.
qardnerin bu teoriyası bir çox insan tərəfindən tənqid edilsə belə, günümüzdə uşaqların təhsilləri ilə profesyonal bir şəkildə məşğul olan insanlar bu metoddan geniş istifadə edir. uşaqları zəka növlərinə görə qruplaşdırırlar.
yəni biz də azacıq düşünsək insan zəkasını təyin etmədəki müasir metod olan iq testinin tam işə yaramadığını görə bilərik. məsələn soruşsalar ki, qandi daha zəkidir yoxsa monet? ya da nitşe daha zəkidir yoxsa mozart? bu insanları eyni səbətin içində dəyərləndirməyimiz nə qədər düzgündür? bu insanların hər biri öz sahələrinin dahiləridir. bəlkə də biz bu insanları iq testinə soxsa idik hamısından çox zəif nətica alacaqdıq. bəs bu zəif iq onların dahi olmadığını demək üçün bizə səbəb verə bilərdimi? məncə yox.
əlavə olaraq da, bu zəka növlərinin sadəcə birində bacarıqlı olacaqsan deyilən bir qayda da yoxdur. sadəcə birində deyil bir neçəsində zəki olaraq dəyərləndirilə bilərsən. tarixdə də məncə leonardo da vinçini buna misal verə bilərik.
ümumiləşdirdiyimizdə isə, sonda bunu deyə bilərik ki, hər kəsin bir mövzuda zəki olmaq şansı var. sadəcə əsas olan düzgün bir şəkildə uşaqlıqdan etibarən bunu təyin etmək və üzə çıxartmaq lazımdır.
açıqlanıb. Sıralamada: 
)