Azərbaycanda əhalinin həyat səviyyəsinin aşağı olduğunu bildirdikdə əksərən orta yaşlı insanlar tərəfindən deyilən ifadə. Bunun digər bir varinatı isə "pis yaşamırıq ki, ac deyil, yalavac deyilik, yeməyimiz, içməyimiz var."-dır.
Həqiqətən də, ölkədə əhalinin yeməyə kifayət qədər yeməyi və içməyə də suyu vardır. Əksəriyyət isə ac deyil. Yaxşı, gəlin baxaq görək Azərbaycanda əhali nə yeyir.
Deməli, statistikaya əsasən Azərbaycanda il ərzində ortalama bir adam 3.20 kiloqram dəniz məhsulu istehlak edir. Dənizə çıxışı olmayan Zimbabvedə belə (3.73 kq) adam başına düşən dəniz məhsulu istehlakı Azərbaycandan çoxdur.
Eyni zamanda adam başına düşən qırmızı ət istehlakına görə Azərbaycan (adam başı 34.8 kq) Venezuella (40.94 kq), Oman (43.34 kq), Mərkəzi Afrika (35.90 kq) kimi ölkələrdən geri qalır.
Toyuq və yumurta istehlakına görə də Azərbaycan dünya üzərindəki ortalamadan aşağıdır.
Bütün bunlara baxmayaraq Azərbaycanda artıq çəki problemi Avropa ölkələrinin əksəriyyətindən daha çox yayılmışdır. Bu statiskaya əsasən, Azərbaycan əhalisinin 20% faizi artıq çəkidən əziyyət çəkir. Yəni hər 10 insandan 2-də artıq çəki, piylənmə problemi var.
Bunun əsas səbəbi isə düzgün və sağlam qidalanmama və davamlı olaraq karbonhidratla bəslənmədir. Düzgün və sağlam qidalanmamağın ən əsas səbəbi isə yoxsulluqdur. ABŞ-da edilən araşdırma nəticəsində məlum olub ki, yoxsulluq səviyyəsi artıqca artıq çəki problemi də artmağa başlayır. Artıq elə bir dövrdə yaşayırıq ki, yoxsulluq aclığa deyil, sağlam qidalanmamaqla artıq çəkiyə səbəb olur. Maddi vəziyyəti aşağı olan bir ailə ay ərzində yeməklə bərabər çörəkdən çox istifadə edir və bununla yanaşı makaron, kartof kimi ucuz amma karbonhidratla zəngin qidalarla bəslənir. Bu da öz növbəsində artıq çəki probleminə gətirib çıxarır. Bir sözlə inkişaf etməmiş ölkələrdə yoxsulluq artıq çəkiyə deyil, qıtlığa yol açır. Lakin nisbətdə inkişaf etmiş ölkələrdə bu problem insanlarda artıq çəki probleminin yaranmasına səbəb olur. Çünki sağlam olmayan və qida dəyəri aşağı olan qidalar daha ucuz olur.
Yəni sabah biri çıxıb "necə yəni millət acdı, hamının özü boyda qarnı var" desə, bunun səbəbi bəllidir. Çünki Azərbaycanda qidalanma vərdişi yox dərəcəsindədir.
Bu statiskaya əsasən Azərbaycanda insanlar günlük enerji ehtiyatlarının 73 faizini karbonhidratlı qidalardan alır. Aşağıdakı alıntı isə hər şeyi izah edir:
Contribution of carbohydrates in total dietary energy consumption.
- World: 63%
- Developed countries: 53%
- Developing World: 67%
- Sub-Saharan Africa: 72%
Göründüyü kimi Azərbaycan 73 faizlik göstərici ilə bu kateqoriyanın ən sonuncu hissəsi olan Sub-Saharan Africa hissəsinə daxil olur.
Karbonhidratlı qidaları üstünlük vermək Azərbaycanda olan artıq çəki və yoxsulluq problemini əslində izah edir.
Bunu da qeyd eləmək lazımdır ki, Azərbaycan tərəvəz istehlakına görə (bir il ərzində adam başı 159 kq) ortalama bir dövlətdir. Yəni əhali daha çox karbonhidrat və tərəvəz ilə qidalanır. Tərəvəzlə qidalanmağı sağlam qidalanmaq kimi qələmə vermək isə heç də düzgün deyil. Çünki tərəvəzlə sağlam qidalanmaq hər gün kartof yemək mənasına gəlmir. Belə ki sağlam və düzgün tərəvəz diyeti bahalı prosedurdur.
Toyuq əti istehlakında da yenə Azərbaycan ortalama istehlakdan aşağıdır. Yəni protein ehtiyacını toyuqla da qarşılaya bilmirik. Azərbaycanda nə ət, nə balıq, nə toyuq normal insanın protein ehtiyacını qarşılamağa kifayət edəcək qədər istehlak edilmir.
Son olaraq karbonhidratla çox qidalanmaq stress, yuxusuzluq, depressiya, hərəkətsizlik və ən əsası beynin yavaşlamasına səbəb olur. Buna görə gün ərzində balıq, cəviz, ət kimi proteinlə zəngin qidalarla bəslənən avropalı ilə enerjisinin 70 faizini karbonhidratlı qidalardan alan Azərbaycanlı arasında həmişə fərq olur. Bu faktor insanın həm mental, həm fiziki vəziyyətinə, eyni zamanda görülən işə verdiyi enerji və efforta güclü şəkildə təsir göstərir.
Azərbaycandaki market qiymətlərini nəzərə alaraq deyə bilərik ki, bir insanın bir ay ərzində sağlam və balanslı qidalanması üçün minimum 400-500 (bəlkə daha da çox lazımdır, mən ən minimumunu götürürəm) manat pul lazımdır. Bu isə ortalama Azərbaycan ailəsində mümkünsüz bir şeydir. Bu cümləni yazarkən belə aylıq 300 manata ailə saxlayan tanışlarım gözümün qabağına gəlir.
Bütün bunların nəticəsində isə boz bir cəmiyyət yaranır. Əksər insanların üzündən halsızlıq, yorğunluq hiss olunur və hamının başı öz məişət problemlərinə qarışır. Əksəriyyət nə siyasətlə maraqlanır, nə özünü inkişafa səy göstərir. Çünki onların həmişə bu mövzulardan daha böyük problemləri olur. Onsuzda qidalanması yerlərdə olan əhalini bir də işəgötürənlər artıq işlətməklə daha da betər vəziyyətə salırlar. Sonda isə yaşamaq üçün yaşayan yox, ölməmək üçün yaşayan cəmiyyət formalaşır.
Azərbaycan kimi oğlanlara balacalıqdan ağır olmağın, gözü sulu olmamağın aşılandığı bir ölkədə nadir görülən bir hadisədir. Böyüdükcə daha da ağlamağa qarşı bir fobiya yaranır kişilərdə. Yaşadıqları dərdi-qəmi içlərinə atdıqlarına görə, həmin dərd qəm onların ya zahiri görkəminə, ya da səhhətlərinə təsir edir. Əmimin timsalında bunun çox yaxşı şahidi oldum.
ikinci Qarabağ müharibəsi zamanı əmim oğlu şəhid olmuşdu. Xəbərdən sarsılsam da, ilk eşidəndə ağlamamışdım. Ümumiyyətlə çox nadir hallarda ağlayan biriyəm. Şəhid xəbərini alan kimi tələm-tələsik kəndə getmişdik. Yol-boyu fikir içində, qaşlarım çatıq və əsəbi idim. içimdən heç kəndə çatmaq istəyi belə keçmirdi, onsuz halım pis idi, ordakı vəziyyəti görüb daha da üzüləcəkdim. Kəndə çatdıq, maşın ilə əmimgilin evinə tərəf gedirdik. Yol boyu artıq ağlaşma səslərini yavaş-yavaş eşitməyə başlamışdıq. Bunu da deyim ki, mənə babamın adını qoyublar. Buna görə əmi, bibim oğlanları hərdən məni baba deyə çağırırdılar. Çatanda hələ cənazə evdən çıxmamışdı. Bibim məni gördü, əlimdən tutub ağlaya-ağlaya tabutun yanına gətirdi, hiss edirdim ki, artıq dözə bilməyəcəm. Bibimin tabutun yanına gələrək “qalx, görmürsən, baban gəlib” sözünü deməyi ilə mənim hönkürtü ilə ağlamağa başlamağım bir oldu. Onsuz yol boyu dolmuşdum, bibimin bu sözü ilə də bir xeyli ağladım. Həyatımda bəlkə bir iki dəfə belə ağlamışam ya yox. Özümə ələ alandan sonra gözlərim əmimi axtarmağa başladı. Onu tapıb baş sağlığı vermək istəyirdim. Tabutun ətrafında yox idi. Daha sonra onu evin arxa tərəfində tapdım. Yanında dörd beş nəfər kəndin kişiləri var idi, aralarına da sükut çökmüşdü. Sarsıldığı hiss olunsa da, ağlamırdı, özünü saxlamışdı. Baş sağlığı verib qucaqlaşdıq, sakitcə çox sağol dedi. Hiss olunurdu ki, heç danışmaq belə istəmir. Başqa vaxtı gülər üz, təbəssüm ilə məni qarşılayan əmimin üzündəki o nəşə getmişdi. Biraz dayandıqdan sonra sakitcə “qadınları sakitləşdirin, cənazəni aparaq basdıraq” dedi və evin ön tərəfinə getməyə başladılar. Əmimin bu soyuqqanlığı məni çox təəccübləndirmişdi.
Cənazəni evdən çıxardıb qəbiristanlığa aparmağa başladıq. Fikrim əmimin yanında qalmışdı, yanına gələrək dəstək vermək üçün qolundan tutdum. Bütün kənd camaatı bizim ilə gedirdi. Gedə-gedə əmimin gözlərinə baxırdım. Hələ də ilk günki kimi yadımdadı həmin gözlərdəki izdirab. Amma yenə də soyuqqanlığını qoruyub saxlamağa çalışırdı.
Qəbiristanlığa gedib cənazənin dəfnindən sonra yenidən evə qayıtdıq. Eşidən bilən gəlirdi deyə əmimgilə gələn-gedən çox idi. Mən də süfrənin salınmasına, qonaqlara çay verilməsinə kömək edirdim. Gün boyu əmim gözümə dəymirdi, çox az görsənər, gələn qonaqlar ona başsağlığı verəndən sonra yenə gözdən itərdi. Axşama yaxın hava almaq üçün evdən çıxdım və həyəti gəzirdim. Evin yanında tövlə var idi. Tövlənin qarşısından keçərkən ağlamaq səsi eşitdim və sakitcə içəri baxdım. Əmimi gördüm, qaranlıqda tövləni təmizləyirdi. Elə xısın-xısın, elə dərdli ağlıyırdı ki, sanki çəkdiyi əzabı gizlədirdi, heç kimin bundan xəbəri olmasın istəyirdi. Hərdən əlində olan köhnə dəsmal ilə gözünü silir, digər əlindəki yaba ilə malların yeyərkən dağıtdığı otları bir yerə yığmağa çalışırdı. Yerimdəcə donub qalmışdım. Birinci yanına gedib təsəlli vermək istədim, sonra fikirləşdim ki, məni görsə özünü yığışdıracaq yenə həmənki vəziyyətinə qayıdacaq. Heçnə etmədim, elə tövlənin çölündən ağlaya-ağlaya iş görməsinə baxdım. Dəhşətli mənzərə idi, burda olduğumu bilməsin deyə biraz orda qaldıqdan sonra sakitcə oradan uzaqlaşdım. Uzaqdan tövlədən dəsmal ilə gözünü silə-silə çıxdığını gördüm. Tövlədə çıxartdığı soyuqqanlılıq paltarını yenidən geyinmişdi.
Bu hadisədən sonra kəndə mütəmadi gedib gəlmişəm. Amma əmim ilə uzun-uzadı söhbətim olmamışdı. Elə hal-əhval soruşurdum. Amma bir şeyin fərqinə varırdım ki, günü-gündən zəifləyir. Yaşlı olsa da, kənd işləri onu cavan saxlamışdı. Amma bu hadisədən sonra beli bükülməyə, saçları ağarmağa başladı. 1 il ərzində bəlkə 10 yaş qocalmışdı əmim. Yenə məni görəndə gülüb etsə də, əvvəlki can fəşanlığı, nəşəsi yox idi. Əmim oğlunun da iki körpə uşağı və həyat yoldaşı var idi. Onların yükü də əmimə qalmışdı artıq. Oğlunun dərdi azmış kimi, bir də nəvələrini böyütməli idi.
Bugün də bir məsələ ilə bağlı şəhərə gəlmişdi. Məhkəmə işi var idi deyə mənlə də görüşməli idi. Məsələni müzakirə edirdik. Bu vəsilə ilə o gündən bəri ilk uzun söhbətimiz baş tutmuşdu. Bir insan iki ildə nə qədər dəyişə bilər onun şahidi oldum. Həm xarakteri dəyişmişdi, həm də zahiri görünüşü. Hər “rəhmətlik əmin oğlu” deyəndə onu qəhər basır, sonra özünü toparlayıb yenə danışığına davam edirdi. Deyib gülən, enerji ilə dolu biri həyata küsmüş bir adama çevrilmişdi. Gözlərindəki izdirab hələ də eyni qalmışdı. Yeriyişi belə dəyişmişdi. Hiss olunurdu ki, içinə atdıqları həm ruhən, həm də cismən ona təsir edir.
Sağollaşana yaxın kiçik də olsa, nəsə etmək istədim. Fikirləşdim ki, indi əmimə nə versəm, onu xoşbəxt edə bilmərəm. Yaşlı-başlı adamdı, nə verim. Versəm belə, yalandan da olsa güləcək, çox sağol deyib, yenə eyni vəziyyətinə qayıdacaq. Mən də nəvələrinə şirniyyatdan tutmuş oyuncağa qədər pulum nəyə çatırsa alıb verdim ki, bunu balacalara verərsən. Uşaqları xoşbəxt etmək əmimi xoşbəxt etməkdən daha asan idi çünki. Həm də uşaqların sevincini görüb onun da üzündə gülüşə səbəb olacağamsa, nə mutlu mənə.
Hərdən ssenaristlərinin dərin dövlətdən konsultant kimi biri ilə məsləhətləşib hekayəsini yazdığından şübhələndiyim serial. Deməli, serialın 21-ci bölümündə baron Mehmet Karahanlı birbaşa Azərbaycanda olan Heydər Əliyevin hakimiyyətinə ehyam vurur. Burada Karahanlı Tombalacı Mehmetə Azərbaycana getməsi lazım olduğunu bildirir və bu sözləri deyir:
"Benim senden istediyim en kısa surede azerbaycana gitmen. Aliyevden (Heydər Əliyev nəzərdə tutulur) sonrakı azerbaycan için şimdiden sağlam temeller atmamız lazım. Ordakı kumarhanenin ortakları iktidara geliyor, yani biz iktidara geliyoruz. Azerbaycan benim için çok önemli, petrolü ise her kes için önemli. Git ve bildiğin işi mükemmelen yap, ben çağırana kadar da sakın dönme."
(youtube: )
dəqiqə 40:55
Bu bölümün çəkildiyi ilə nəzər salsaq görərik ki (2003-cü il), həmin dövrdə doğurdan da Azərbaycanda iqtidar dəyişikliyi gözlənilirdi. Bu zaman Heydər Əliyev səhhəti ilə əlaqədar xəstəxanada yatdığına görə prezidentliyə namizədliyini ilham Əliyevin xeyrinə geri çəkmişdi. ilham Əliyevin iqtidara gəlməsi gözlənilsə də, yenə də ilhamın hakimiyyətə gəlməsi çoxları tərəfindən narazılıqla qarşılanırdı.
Ümumiyyətlə türklərin Azərbaycanda mövcud olan iqtidarla bağlı dərin maraqları var idi. Belə ki, Heydər Əliyevin PKK ilə qarşılıqlı əlaqəsi o dövrün bir çox siyasətçiləri və politoloqları tərəfindən irəli sürülmüşdü. Hələ Elçibəy bir ara Heydər Əliyevi PKK-ya silah yardımı etdiyinə görə məhkəməyə vermişdi. PKK-nın yaradılmasında Heydər Əliyevin barmağı olduğunu iddia edənlər belə var idi.
Elə bunlara görə, Türkiyə ilə Əliyev hakimiyyəti arasında yaxşı münasibət yox idi. 1995-ci ildə Əliyevə qarşı Rövşən Cavadovun başçılığı altında baş tutan omonçuların hakimiyyət çevrilişi cəhdində türklərin əks kəşfiyyət nümayəndələri iştirak edib. Abdullah Çatlının da içində olduğu əks kəşfiyyət nümayəndələrinin Azərbaycana gəlməsində əsas məqsədin Rövşən Cavadovun başçılığı altında olan 60-a yaxın omon polisini çevrilişə hazırlamaq olduğu deyilirdi. Lakin buna nail ola bilmirlər, qiyam yatırılır, Rövşən Cavadov öldürülür.
Serialda “Aliyevden sonrakı iktidar için sağlam temeller atmamız lazım. Ordakı kumarhanenin ortakları iktidara geliyor” deyildikdə, məncə, ilham Əliyev ilə Babataşların əlaqəsinə və Lütfi Topal ilə olan mübahisəsinə eyham vurulur. Deməli Hikmət Babataş Türkiyədə qumarxana kralı kimi tanınan biri idi, oğlu Yaşar Babataşın isə ilham Əliyev ilə sıx dostluq əlaqələri var idi. Hələ ilham Əliyevin Babataşların şəriklərindən biri olan Lütfi Topala 500 min dollar qumar borcu olduğu belə bilinirdi. Bununla bağlı ilham Əliyevin müsahibəsi də mövcuddur. Burada, təbii ki, bütün hər şeyi təkzib edir və hamısının böhtan olduğunu bildirir.
(youtube: )
Lütfi Topala olan 500 min dollar borcun qarşılığında ilham Əliyev Topalın Bakıda qumarxana açmasına icazə vermişdi və həmin qumarxananın şəriklərindən biri olmuşdu. Bu qumarxana krallarının Azərbaycandakı iqtidarla sıx əlaqəsi də var idi. Lakin bu əlaqə çox davam etmir. Belə ki, Lütfi Topal anlaşmazlıqlara görə şəriki Hikmət Babataşı öldürür. Hikmət Babataşın oğlu Yaşar Babataş Lütfi Topalı öldürmək üçün PKK ilə razılığa gəlsə də, Lütfi Topalın ölümünə nail ola bilmir. Çox keçmir ki, Lütfi Topal Abdullah Çatlı tərəfindən öldürülür.
Lütfi Topalın ölümü mediyada böyük marağa səbəb olur, eyni zamanda “susurluk raporu” adlanan təftiş hesabatında Lütfi Topal ilə bağlı araşdırma yer alır. Həmin hesabat ilham Əliyevin Topala 500 min dollar qumar borcu olması və buna görə Əliyevin ona Bakıda qumarxana açmağına icazə verməsi ilə bağlı məlumatları da özündə ehtiva edirdi. Bu xəbər həm Türkiyə mediyasında, həm də Azərbaycan mediyasında böyük əks-sədaya yol açır. Bundan sonra Əliyev iqtidarı ilə Türkiyə arasında soyuq münasibət yaranır. Heydər Əliyev Türkiyəyə planlaşdırılan böyük səfərindən üz döndərir. Türkiyə Respublikasının o zamankı prezidenti Süleyman Demirel isə bu soyuq münasibəti aradan qaldırmağa çalışırdı. O bu məqsədlə Əliyevə “Bu bir müfettiş raporudur. Bu raporda yazılanlar bağlayıcı değildir. Seni üzen birşey varsa, bana söyle” demiş, lakin Əliyev bu hesabatın onun siyasi nüfuzuna böyük zərbə endirdiyini bildirir və ən tez zamanda Topal mövzusunu bitirməyi tələb edirdi.
Bunun nəticəsidir ki, Heydər Əliyev 1998-ci ildə ölkədə fəaliyyət göstərən bütün qumarxanaları və kazinoların bağlanması ilə bağlı göstəriş verir. Belə bir göstərişin verilməsinə baxmayaraq, Heydər Əliyevin hakimiyyətinin sonuncu illərində yenə də Bakıda kazinolar və qumarxanalar fəaliyyət göstərirdi. iqtidar dəyişikliyi zamanı da bu qumarxana sahibləri siyasi dairələrə nüfuz edirdilər. Çünki bu qumarxanaların işləməsi və dayanması birbaşa iqtidardan asılı olan bir şey idi. Elə serialda Tombalacı Mehmet qumarxana kralı kimi tanınan biri idi. Bütün Qumarxanalar onun səlahiyyəti altında idi. ilham Əliyevin iqtidara gəlməsində qumarxana sahiblərinin rolunun olub-olmaması barədə dəqiq məlumat yoxdur. Amma ilham Əliyev prezident olandan sonra belə Yaşar Babataşla dostluğunu davam etdirir.
Bir sözlə serialda, mənim fikrimcə, bu səhnə ilə birbaşa sözügedən məsələyə incə göndərmə edilib. "Susurluk" raporu və Lütfi Topal cinayətinin üstündən xeyli müddət keçməsinə görə də Əliyev-Topal mübahisəsi çoxları tərəfindən unudulduğundan bu səhnə çox danışılmamışdı.
Sosiallaşmaqla düzəldilməsi çətin olan bir məfhum. Yəni dost, sevgili falan tapmaqla düzəldiləsi bir şey deyil. Bəlkə sağlam dostluqlar qursan, vəziyyətin böyük bir hissəsini düzəldəcəksən, amma içini açacaq düzgün adamı tapmaq da çətindir. Sevgi də eynidi. Hətta dostluqla daha çox tətmin olarsan, nəinki sevgi ilə. Çünki sevgidə sahiblənmək istəyi var və gözləntilər də böyükdü. Cemre Demirelin bir sözü var idi, hansısa podcastında demişdi ki, biz sadəcə sevilmək istəmirik, istədiğimiz kəs tərəfindən istədiğimiz kimi sevilmək istəyirik. istədiğimiz kimi geyinsin, istəmədiğimiz adamla əlaqədə olmasın, istədiyimiz kimi oturub-dursun və s. Heç kim də belə ola bilməz və olmaq da istəməz. Olsa belə, onun özü fərd ola bilməyib, sənə nə faydası olacaq. Yenə də yaxşı dostluq və sağlam sevgi ancaq ağrıkəsici ola bilər, problemi yerli-dibli söküb atmaqda bunlar da acizdir. Hər şey əvvəl-axır səndən asılıdır.
Bir yerdən sonra yalnızlığının insan faktoru ilə əlaqəsi olmadığını başa düşürəm. indi yalnızlığın da növləri var, dilimiz kasaddı deyə elə hamısına yalnızlıq deyib ötüşdürüb keçirik. Being alone vəziyyəti sosiallaşmaqla düzəlir. Amma bu loneliness hər gün yüz nəfərlə ünsiyyətdə olsan belə içinə oturan bir şeydir. “Çıx çölə, qəşəng hava var, insanlarla qayna qarış” deməklə düzələn bir şey deyil yəni. Eksiztensial yalnızlıq kimidi və bunu da qəbul etməkdən başqa yol yoxdu. Qəbul etmək deyəndə də problemini başqa insanlarla ünsiyyətlə həll edə bilməyəcəyini başa düşməlisən, yoxsa sırf özünü tətmin etmək üçün aid olmadığın ortamlara girib çıxırsan.
Amma yalnızlıq nəyisə əldə etmək üçün güc verə bilər. Yenə dilimiz kasaddı deyə buna da yalnızlıq deyirik, amma bu daha çox solitude gedir. Yalnızlıqdan güc almaq kimi. Özünütəcrid də demək olar. Ən yaxşı halda belə dəyərləndirmək olar, problemi qəbullanıb, yoluna baxmaq. Yoxsa çox çəkilməz olur.
Bojack horseman'da da deyildiyi kimi: "It takes a long time to realize how truly miserable you are, and even longer to see that it doesn't have to be that way."
Hər bir insanın içində var, məncə. Qızlıq pərdəsi kimi bir şeydi. Nə zaman açılacağı bilinmir. Amma nə qədər gec açılsa o qədər yaxşıdır. Geç açılanda üstəsindən gəlmək daha asan olur, çünki müəyyən qədər formalaşmış biri buna fərqli cür yanaşır, nəinki uşaq yaşında olan biri. Elə buna görə xarici faktorlar, içində olduğun şərait, böyüdüyün ortamın bunda payı böyük olur.
Bu pərdənin uşaq yaşda açılması isə işin ən çətin qismidi. Çünki sən özün o vaxtı formalaşırsan, heç özün bilmirsən bu nədi, nə deyil, amma o səndən daha tez, daha güclü formalaşır. Buna görə uşaqlıq travmaları insanı daha qarmaqarışıq vəziyyətə salır, nəinki 25-30 yaşında yaşadığın travmalar. Dediyim kimi nə qədər tez, o qədər pis, nə qədər gec, o qədər yaxşıdı bu pərdənin açılması.
Həəəəə, bəs mənim pərdəm nə vaxt açılıb? 17-18 yaşım olardı təxmini.
Uşaqlığım maraqlı keçib, bəlkə də onda bəxtim gətirmişdi ki, uşaq olanda dost və qohum cəhətdən şanslı idim. əyləncəli, maraqlı günlərimiz olub. imkansız olmuşuq, kasıblıqla böyümüşəm, Amma isti qohum, dost və ailə ortamımız var idi. Qohumluqda vabşem. babamın adını mənə qoyduqlarına və nəsilin son beşiyi olduğuma görə hara gedirdim, əzizlənirdim. Amma həyatın sərt üzünü də gördüm. 9-cu sinifdə atam işini batırdı. heç nəyimiz qalmamışdı. Ayda çox cuzi miqdar gəlirimiz var idi, o vaxt üçün də o gəlir ilə ailə saxlamaq imkansız bir şey idi. Qardaşım 11-ci sinifdə oxuduğuna görə işləyə bilmirdi, əlqərəz mən işləməyə başladım.
11-ci sinifə qədər işlədim, padnos daşımaqdan belim də əyilmişdi. 11-ci sinifdə universitetə hazırlaşmağa başladım. 3-cü qrup idim, bilənlər də bilir, bu qrupun necə ağır olduğunu. Həmin il həyatımın ən qaranlıq illərindən biri ola bilər. Dizimi yerə qoyub oxuyurdum. imkansızlıqdan ucuz, özləri belə fənnləri düzəməlli bilməyən müəllimlərin yanına gedirdim, hansı ki sual verirdim heç cavab da ala bilmirdim. Əlqərəz nə başardımsa, özüm başardım. Ağlaya-ağlaya dərs oxuduğum günlərim belə olurdu, çünki başqa şansımın olmadığını özüm də bilirdim. etməliydim bunu. Hər yerdən izolyasiya olmuşdum, günlərlə otağımdan çıxmadığım vaxtlar belə olurdu.
indi fərqinə varıram ki, bu əslində məharət deyil idi, gücsüz və zəif idim, nəsə başarmalı idim, və bu yolla nəyisə əldə etməyə çalışırdım. Həqiqətən o zaman başqa seçimimin olmadığını fikirləşirdim. Sonda 1 sualla 700 balı qaçırdım, onu da əslində düz yazmışdım, vərəqə səhv köçürdüm. bilmirəm, heç özüm də maksimal bal toplamaq istəmirdim, dəhşət qırılmışdım. Yadımdadı bazar günü imtahanı verib, birinci gün yenə işə çıxmışdım, çünki pul lazım idi:d
Universitetə daxil oldum, ikinci şansım da qrup yoldaşlarım sarıdan oldu. Çox sağlam dostluqlar qurdum. Həyat elə bil bir tərəfdən alıb, bir tərəfdən verirdi. Amma bu da çox çəkmir, dedim axı, o pərdə bir dəfə açılandan sonra mütləq davamı gəlir.
Son bir ildi də, başıma gəlməyən qalmır. Hər şey gələndə də birdən gəlir. Qarşısını ala bilmirsən. Başıma gələnləri bir-bir danışmaq istəmirəm amma ən diblərə qədər endim, ki bu dibin sonu yoxdur, endikcə enirsən, bəs nə qazanırsan burda. Heçnə, sadəcə yekə, bomboş bir heçnə. Özünü aldadıb buna məna da yükləyə bilərsən, amma bu da sadəcə özünü aldatmadı. Adama deyərlər, mövlanasan sən, ağrı-acının insanı yüksəyə qaldırdığına inanasan. Hə, bundan dərs alırsansa, nə gözəl. Amma dərsini aldığın bir şeydirsə, əlavə yükdür. indi də tibb inkişaf edib, qızlıq pərdəsini tikirlər, bu pərdəyə nə vaxt çarə tapacaqlar görən.
Psixoloq falan da effektiv deyil. Ümumiyyətlə mental xəstəliyə görə psixoloqa getmək uşağın olmur deyə cinci hocaya getmək kimi bir şeydir. Ala xəstəlikdi bu, necə düzəldəcəksən. Cərrah zadsan, kəsib atasan bunu. elə bil qolun qopub qoluna sübhənəkə oxuyursan ki, yenisi çıxsın. təxmini 100 il sonra psixoloqların işlərinə bizim indi falçıların işinə baxdığımız kimi baxacaqlar. işini yaxşı görənlər də var, Jordan Peterson kimi bilgə biriləri sənin həyata baxış bucağını belə dəyişə bilər. Ki bu da tam həll yolu deyil. Amma əksəri “şimdi sabah kalkıb papatya çayımızı demliyoruz” modundadı.
bu işin cərrahı psixiatristdi, o da bir iki diaqnozdan sonra səni kimyasal dərmanlara yönəldir, amma bu dərmanların da n qədər yan etkiləri olur. bu da suni sağalmadı. mən vəziyyətimi çox şişirtmək istəmirəm, dərmanlara üz tutacaq qədər qarmaqarışıq vəziyyətdə deyiləm, özüm üstəsindən gələ bilərəm. gəlirəm və bacarıram da.
Di gəl ki, o boşluq dolmur. Belə baxıram, indi qazancım yerindədi. Çox rahat şəkildə bir aya özümə dördrəqəmli bir məbləğ çıxarda bilirəm. Hələ istəsəm, bundan da artıq qazanaram. Ailəmin maddi vəziyyəti də yaxşılaşıb. Amma yaşaya bilmədiyim o qədər anlar olub ki, özümdən o qədər fədakarlıq etmişəm ki, nə qədər qazansam da, maddi şeylər o yeri doldurmur.
Ən pisi bilirsiniz nədi, bütün bu yaşadıqlarımın bir növ məni fərqli və xüsusi bir insan etdiyini zənn edirdim. Yaşadıqlarıma anlam yükləyirdim. Bəlkə də bu ona görədir ki, bunların hamısının boşu-boşuna olmasını qəbul etmək istəmirdim. Və ya lap dediyim kimi olsa belə, fərqli və xüsusi insan olmağım kimin nəyinə lazımdır axı.
Bir şeyi yaxşıdır ki, müdrikləşirsən. bəlkə də 30 yaşında həyatdan çıxaracağın dərsləri 10 il öncədən çıxarırsan, amma hərdən də deyirsən ki, bu dərsləri kaş elə 30 yaşında çıxarardım.
Rus ictimai fikrində görkəmli yazıçı Lev Tolstoyun ictimai-siyasi və dini-mədəni baxışlarına verilən ad. Tolstoy hər cür dəbdəbədən qaçmağa, kənddə sadə həyat yaşamağa, maddiyyata uymamağa çağırırdı. Sonradan Tolstoyun özü də şəhərdən imtina edərək Yasnaya Polyanadakı ata-baba malikanəsinə köçmüş və orada yaşamışdı. Daha sonradan rus ziyalıları bunu "tolstovkoye oproşeniye" ( Tolstoy adiləşməsi, sadələşməsi ) adlandırdı.
Belə ki, insanların məqsədləri, həyatları mürəkkəbləşdikcə, narahatlıqları da eyni zamanda artır və insan eksiztensial sıxıntıya düşür. Halbuki, sadə şeyləri etməkdən məmnun ola bilərik. Bəlkə də, uşaqlığımızın həyatın ən şirin anı olması bununla əlaqədardır. Çünki həmin vaxtlarda ən balaca şeydən belə qane ola bilirdik. Yetkinləşdikcə isə hər şeydə anlam axtarmağa başlayırıq. Buna görə də, məmnun olmaq üçün böyük və mürəkkəb hədəflər qoyuruq. Həmin hədəflər reallaşmayanda isə, boşluğa düşürük.(bəzən reallaşanda da boşluğa düşürük, (bax: martin eden))
Oğuz Atay deyir ki, "insan həyatını anlam qədər zəhərləyən heç bir şey yoxdur."
P.s. Sözügedən məsələ ilə bağlı Love, Death & Robot adlı serialın Zima Blue adlı bölümünü izləmənizi tövsiyə edirəm.
Bütün insanların əsas təşəbbüsü. Basic instinklər olan çoxalmaq və həyatda qalmaq instinkləri ilə yanaşı insanların içində əhəmiyyətli olmaq instinkti də vardır. Elə insanı heyvandan fərqləndirən ən əsas fərq budur, yoxsa çoxalmaq və həyatda qalmaq bütün canlılarda olan instinkdir.
Hər birimizin içində bu aclıq var, hamımız əhəmiyyətli olmaq istəyirik. Tarix boyu insanoğlunun etdiyi bütün coğrafi kəşflər, texnoloji inkişafların hamısı da bu instinktin nəticəsidir. Yoxsa qədimdə varlı insanlar ekspedisiyaları maliyyələşdirməzdilər. Hansı ki, bunu o şərtlə edirdilər ki, kəşf edilən yerlərə onların adlarını versinlər. Yəni məqsəd insanlıq üçün bir şey etmək deyil, özünü əhəmiyyətli hiss etmək istəyidir.
Gördüyü işdən asılı olmayaraq hamının içində olan bir istəkdir əhəmiyyətli olmaq istəyi. Əslində hər bir insan bu cəhətdən oxşardır, aramızda olan yeganə fərq isə əhəmiyyətli olmaq istəklərimizi necə tətmin etməyimizdir. Kimisi bunu siyasətə atılmaqla edir, kimisi musiqi ilə məşğul olmaqla, kimisi akademik fəaliyyətlə, kimisi də yazmaqla.
Əhəmiyyətli olanda insan da özünü yaxşı hiss edir. Yəqin bilirsiniz, Haluk Levent son illərdə özünü xeyriyyəyə adayıb. Bir dəfə müsahibə verəndə muxbir soruşur ki, bəs nəyə görə belə bir yol seçdiniz? Haluk Levent də ‘’özümü yaxşı hiss edirəm ona görə” deyir. Qısa və konkret. Dərinə ensək hər bir əməlimiz bunun üçündü belə baxanda.
Amma ən böyük ərdəm bilirsiz hardan başlayır. O ki nəsə edilir, bundan da hər hansı qarşılıq güdülmür. Söhbət təkcə maddi qarşılıqdan getmir, mənəvi qarşılıqdan da gedir. Bəlkə də çox böyük bir şey edirsən, amma bunun qarşılığında əhəmiyyətli olmaq istəyini tətmin etmirsən. Bu əslində çox təhlükəli nəticələrə də səbəb ola bilər.
Məsələn breaking bad serialında walter white obrazını misal gətirə bilərik. Xarakter analizi etmək istəmirəm. Amma çox gözəl nümunədi. Qısa şəkildə deyim, walter white cavanlığında kimya sahəsində araşdırma qrupunda olur, daha sonra ayrılır. Ayrılan kimi də həmin qrupun araşdırmaları qızıl dəyərinə minir və tələbə yoldaşı bunu davam etdirir, şirkət açır, milyonlar qazanır. Amma walter white o qədər kimya biliyi ilə məktəbdə onu ciddiyə almayan şagirdlərə kimya dərsi deməyə davam edir, ikinci iş kimi də təkər qaraldır. Öldürülmüş potensial, özünü o qədər inkişaf etdirməyinə rəğmən əhəmiyyətli olmaq istəyinin tətmin edilməməsi. Belə adamlara bir balaca qığılcım lazımdı ki, partlasınlar. O qığılcım da walter’in xərçəng xəstəliyinə tutulmasını öyrənməsi ilə baş verir. Serial boyu walter hər şeyi ailəm üçün edirəm deyir. Lakin final bölümündə bir səhnə var orda "bütün bunları ailəm üçün yox, özüm üçün edirdim, çünki bu işdə yaxşı idim" deyə yoldaşına deyir. Walter white meth satmaqla əhəmiyyətli olmaq istəyini tətmin edə bilmişdi. Çünki demək olar bütün kartellər, narkotik biznesi ilə məşğul olanlar onun hazırladığı meth’in paylayıcısı olmaq istəyirdilər.
Qısa şəkildə desək, bu istək vaxtaşırı tətmin edilməlidir. Hələ ortada güclü potensial var və bu istək tətmin edilmirsə, ya insan daha da balacalaşır, cılızlaşır, yox olur ya da bir qığılcım gözləyir ki partlasın.
italyalı rəssam Giorgio Vasarinin Vecchio sarayının beşyüzlər divarına rəsm etdiyi Battaglia di Marciano freskası üzərində əsgərlərin daşıdığı yaşıl bayrağın üzərində yazılan, tərcüməsi “axtarsan, taparsan” və yaxud “axtaran tapar” olan latınca ifadə:
işin maraqlı tərəfi odur ki, leonardo da vincinin battle of anghiari adlı əsəri itmiş olaraq bilinir və tapılmırdı. Həmin freskanın vecchio sarayının divarlarında olması mənbələrdə öz əksini tapmış, lakin nə qədər axtarılsa da, sarayda da vinçinin çəkdiyi son freskaya dair izə rast gəlinmir. Daha sonra tədqiqatçılar vasarinin “cerca trova” mesajını rəhbər tutaraq da vincinin itmiş əsərinin bu freskanın arxasında ola biləcəyindən şübhələndilər. Bunun üçün araşdırmalar başlanıldı, amma vasarinin freskasını yerli-dibli sökə də bilməzdilər, ona görə freskanın üzərində altı balaca deşik açılaraq onun arxasından boya nümunələri alındı. Bu boya nümunələri ilə mona lisa portretində istifadə edilən boya nümunələri uyğunlaşmış, eyni zamanda freskanın arxasında hava boşluğu təsbit edilmişdir. Beləcə davam edən araşdırma nəticəsində açılan deşiklər və həmin boşluğa yeridilən balaca kameralar ilə da vincinin itmiş freskasının orada olduğunu müəyyən etdilər.
Bəziləri hesab edirdi ki, vecchio sarayında yanğın olmuş, yanğın nəticəsində da vincinin freskası ziyan görmüş, buna görə vasari onun yanğından ziyan görmüş freskası üzərinə təsadüfi olaraq Battaglia di Marciano əsərini çəkmişdir, amma vasarinin bunu qəsdən çəkdiyini deyənlər də var. Belə ki, vasarinin freskası çox böyük bir əsərdir (eni metr yarım, uzunluğu isə bir metr). da vinçinin əsəri isə nisbətdə balacadır (eni 63, uzunluğu isə 45 santimetr). da vinçinin son itmiş freskası isə balaca hərflər ilə yazılan “cerca trova” sözünün düz altında tapılmışdır:
da vincinin son freskası olan battle of anghiari:
ümumiyyətlə cerca trova’nın başqa bir məna ehtiva etdiyini, deyimin da vinci ilə hər hansı əlaqəsinin olmadığını, bunu məşhur italiyan atalar sözü olan “chi cerca trova” (axtaran tapar) ifadəsinə istinadən işlədildiyini müdafiə edənlər də var. Bu deyim, əsasən, problem axtaran şəxslər haqqında deyilirdi. Freskada cerca trova Florensiyaya qarşı vuruşan üsyançı ordunun yaşıl bayrağına çəkilib. bu döyüşü təsvir edən müasir tarixçilər üsyançı ordunun yaşıl bayraqlarının üzərində azadlıq haqqında yazılar olduğunu deyirdilər. Ola bilər ki, vasari burada florensiyanın düşmənləri ilə lağ etmək üçün onların bayrağına belə bir ifadə yazmış olsun. Çünki freska üsyançılara qarşı döyüşdə qalib gələn cosimo de medici üçün hazırlanmışdı.
Barəsində etdiyim yersiz zarafata görə az qala təcrübədən qovulacağım Azərbaycanlı aktyor/ tele aparıcı.
Deməli, dövlət orqanlarının birində təyinat ilə hələlik təcrübədəyəm. idarə rəisimiz də çox ciddi və sərt biridir. Adamın güldüyünü görən bir-iki nəfər olar ya yox. işə elə qaşqabaqlı gəlib-gedir. Təzəlikcə də həftədə 1-2 dəfə işçilərin keyfiyyət göstəricilərini artırma nə bilim nə təlimləri keçirilməyə başlanılıb. Bugün də ilk təlim olduğuna görə işçilərin iştirakına nəzarət etmək üçün idarə rəisimiz qoşulmuşdu.
Təlimdə söhbət təbii inhisar subyektlərindən düşdü. (Qeyd. təbii inhisar subyektləri odur ki, dövlət bəzi müəssisələrə qanunla müəyyən olunmuş sahələrdə inhisarın yaradılmasına imkan verir. Yəni bu qurumların qurduqları monopoliya tamamilə qanuni və əsaslıdır. Məsələn “Bakı Metropoliteni” QSC, “Azərbaycan Dəmir Yolları” QSC və s.) işçilərə sual verildi ki, hansı təbii inhisar subyektlərini tanıyırsınız. Biri Azərişıq dedi, biri Azərqaz, bu münvalla cavablar Azərsu, Azərenerji deyə gedirdi, təlimçi də mənə baxdı, mən də Azər Axşam dedim. Deməz olaydım, amma özümü saxlaya da bilməzdim. Yanımda bir-iki şöbə işçisi gülmək istədi, idarə rəisimizin sərt baxışlarını görüb özlərini yığışdırdılar. Rəis də elə bil böyük bir cinayət törətmişəm kimi mənə baxmağa davam edirdi. Yəqin ki, təcrübəçi olduğumu da bilmirdi, çünki çıxanda şöbə müdirinə mənə bildiriş yazılmasına dair təlimat verib. Bildiriş dövlət qulluqçuları barədə qəbul edilən intizam tənbeh tədbirlərindən biridir. Bu bildiriş ilə də vəzifə maaşı 5 faizdən 30 faizə qədər azaldıla bilər. Təcrübəçiyəm e mən, təcrübəçi, heç maaş almıram. Olmayan maaşımın 20%-ni tutdular bir sözlə. Belədə ki, rəis təlimat verib, şöbə müdiri kimdi ki, onu icra etməsin.
Bizim şöbə müdirinin də elə zarafatları var ki, hələ də müəyyən etməmişəm, işçilər doğurdanmı zarafata gülürlər, yoxsa zarafatı şöbə müdiri edir deyəmi gülürlər. Keçən dəfə anektod danışır; deyir, bir dəfə səyyar vergi yoxlamasında (qeyd 2. səyyar vergi yoxlaması vergi orqanı tərəfindən vergi ödəyicilərinə məxsus obyektlərdə keçirilən operativ vergi nəzarət növlərindən biridir. Bunun digər forması kameral vergi yoxlamasıdır. Kameralda heç yerə getmədən kompüter üzərindən vergi ödəyicilər üzərində nəzarəti həyata keçirirlər, səyyarda isə adından da göründüyü kimi birbaşa obyektin özünə gedib yerində yoxlamanı həyata keçirirlər.) bir müfəttiş yoxlama üçün gözəllik salonuna gedib. Həmin gözəllik salonuna da kişilərin girməsinə icazə vermirmişlər. Hamı qışqırmağa başlayıb ki, bu kişinin burada nə işi var. Çıxartmağa çalışıblar. Müfəttiş də ağsaqqal biri olub, deyib ki, "xanım, mən kişi deyiləm, vergi işçisiyəm”. (yəni bura vergi işçisi kimi gəlmişəm, məni çölə çıxara bilmərsiniz.)
ilahi, necə uğunub gülürdülər, yanımdakı stuldan yıxılırdı az qala. Mən anektoda yox, işçilərin belə reaksiya verməsinə gülürdüm. Görəsən, gələcəkdə mən də belə olacam, nə bilim işçilərin gözünə girmək üçün çayla içməyə özümlə pryennik alıb gətirəcəkdim ya da ucuz olsun deyə oktyabr ayından zəng vurub məzuniyyət günlərim üçün təyyarə bileti alacaqdım? onsuz mənim məqsədim bu deyil. Dövlət orqanında işləməyi özümə bir pillə kimi görürəm. Yenə də qəribə oldum biraz.
Hələ təzəlikcə şöbə müdiri saçıma ilişib ki, uzundur, get kəsdir. Ay başına dönüm, əgər mənim gördüyüm iş qənaətbəxşdirsə, sənə nə saçım necədir, nəyə gülürəm, nə haqqında zarafat edirəm, neticeye bax da, haticeni neyniyirsən.
Bir onu bilirəm ki, olmaq istədiyim yer bura deyil, amma olmaq istədiyim yerə gedən yol burdan keçir. Biraz dövlət tərbiyəsi alsam, özümə gələrəm bəlkə.
Tərcüməsi "biləyə rezin ilə vurmaq" olan, daha çox depresiyadan əziyyət çəkənlər tərəfindən tətbiq edilsə də, ümumiyyətlə pis verdişlərin qarşısını almaqda insana olduqca kömək edən metod.
Metoddan istifadə etmək üçün ilk öncə hər yerdə əldə edə biləciyimiz dairəvi rezini qolbaq kimi biləyə taxırıq. Daha sonra hər dəfə depresif fikirlər beyindən keçəndə rezini dartaraq biləyə zərbə vururuq. Zərbə nəticəsində ani ağrı yaranır. Hər dəfə bunu etdikdə isə beyin ağrı ilə depresif fikirləri əlaqələndirməyə başlayır. Beyin bir yerdən sonra elə zənn edir ki, ağrıya səbəb olan şey həmin depresif fikirlərdi. Çünki nə zaman belə düşüncələr haqqında fikirləşiləndə ani ağrı yaranır. Beləliklə, beyin belə düşüncələrdən bacardığı qədər uzaq durmağa çalışır.
Belə deyim, beynimiz bizi mənəvi ağrılardan qorumağa çalışmır, ümumiyyətlə mənəvi ağrılarımız beynimizin vecinə belə deyil. Bir insan mental olaraq nə qədər çökmüş olsa da, fiziki cəhətdən sağlamdırsa, beyinə görə hər şey okaydir. Lakin əgər beyin fərqinə varsa ki, bu fikirlər mənəvi ağrı ilə yanaşı fiziki ağrı da gətirir, bacardığı qədər belə fikirlərdən uzaq durmağa çalışacaq.
Bu bir çox psixoloqlar tərəfindən mental xəstələrə tətbiq edilən metoddur. Eyni zamanda bunu sadəcə depresiyadan əziyyət çəkənlər deyil, pis verdişlərdən qurtulmaq istəyənlər də istifadə edə bilər.
Tutaq kı siqareti tərgitmək istəyirsiniz. Təbii ki, bu zibili uzun illərdir çəkirsinizsə, bunu atmaq heç də asan olmayacaq. Siqareti tərgitməyə başladıqdan sonra isə nə vaxt siqaret çəkmə istəyi gəlsə, rezinlə qola bir dəfə vurursunuz. Bir müddətdən sonra yenə beyin siqaret çəkmə istəyi ilə ağrını əlaqələndirir. Bundan sonrası da artıq hamıya məlumdur.
D: alo, boşsan, cuzou? bir şey soruşacaqdım.
Mən: hə, boşam, buyur. aə məndə pulsuz dəqiqə var, istəyirsən adboy elə, mən zəng edim.
D: ala məndə də var, gözlə zəng edim sənə. (adboy verir)
Ofensif zarafatların edildiyi yer. Fikir vermişəm, ancaq oğlanlar olan ortamlarda bu cür söhbətlər, zarafatlar edilməyə başlanılır. istisnalar olsa da, əksər hallarda vəziyyət belədir.
Qardaşım əsgərlikdədi, bu yaxınlarda dostları ilə yanına getmişdik. Rahat olsun deyə əsgərlərin toplaşdığı çayni dedikləri yerdə oturduq. içəridə də hamı oğlandı. Bir nəfər arıq, çəlimsiz əsgər içəri girdi "peysər bayıra, peysər bayıra" deməyə başladı. Yan stoldan enlikürək, biləyi qaqaşın qolu boyda zırpı əsgər var idi. Ayağa durdu, elə bildim qaqaşı vurub aşırdacaq indi. Qalın səsi ilə "kimdi ala məni çağıran" dedi. Dedim həəəəəəə heç zad. Bunlar da bir tərəfdən gülüşməyə başladılar.
Biri o birindən saqqız istəyir, deyir axşam mamandan almışam, ondan alardın da. Birindən soruşurlar, niyə yuxusuzsan, deyir anan qoymuyub yatmağa ona görə. Regular show'daki kas adam belə bu qədər ana zarafatı eləmirdi e. Hələ qardaşım deyir, bu harasıdı, arvad uşağa qədər uzanan zarafatlar da edirlər. Adama deyərlər, sən bu söyüşü qəbul edəndə evdəkilər gözüvün qabağına gəlmir heç, Necə bu qədər rahat ola bilirsiz?
Nəysə uzun sözün qısası bir qrup əsgər var idi ki, aralarında qırmızı səd falan yox idi, nə ailə dəyəri saxlamışdılar, nə də başqa bir şey. Hamısına söyürdülər. Zarafat olsa da, qıraqdan iyrənc görsənir, özü də çox
Zimbardo tərəfindən keçirilən, tarixin ən çox səs gətirən təcrübələrindən biri. təcrübə 1973-cü ilin yay aylarında Stanford universitetinin zirzəmisində keçirilib. Zimbardonun təcrübəni keçirməkdə əsas məqsədi sosial statusun və yaxud cəmiyyətdə tutulan pozisiyanın insan davranışına təsirini ölçmək idi. Təcrübə 2 həftəlik müddət üçün nəzərdə tutulsa da, sadəcə 6 gündən sonra gözlənilməz nəticələr verdiyinə görə sonlandırılmışdır.
Təcrübənin mahiyyəti haqqında qısa məlumat verim. 24 nəfər iştirakçısı olan eksperiment həbsxana simulyasiyası idi. Zimbardo püşk atma yolu ilə iştirakçıların bəzilərinə məhkum, bəzilərinə isə qardiyan rolu verir və zirzəmidə yaradılmış suni həbsxanaya yerləşdirir. Öz rollarına bürünən iştirakçılar artıq ilk günlərdən sahib olduqları pozisiyaya uyğun davranmağa başlayırlar: əllərinə güc keçdiyinə görə avtoritarlıq edən qardiyanlar və iyerarxiyada aşağıda olduqlarına, görə bütün qaydalara tabe olan məhkumlar.
Suni həbsxananın intizamını qorumaqda məsul şəxs olan qardiyanlar normal həyatda etməyəcəkləri davranışlar sərgiləyirlər: məhkumlara haqsız cəzalar verir, öz vəzifələrindən sui-istifadə edərək məhkumlarla qeyri-etik davranırdılar. Lakin Zimbardo bu davranışları görsə də, "görək axırda nə olacaq" marağı ilə təcrübəyə davam edir. Qardiyanlar təcrübənin qaydalarına zidd olaraq, məhkumların yataqlarını götürürlər. Həmçinin tualetə getməyə də qadağa qoyur, və hər həbsxana otağına bir vedrə qoyub bundan sonra bura işəyib sıçmalarını tələb edirlər. Gözünə döndüyüm Zimbardo hələ də kayfdadır. Təcrübənin dayandırılması üçün iştirakların bir-birlərini şoşqalamalarını gözləyir. Bundan bezən məhkumlar üsyan qaldırır, qardiyanların sözünə əməl etmirlər. Bununla da, qardiyan və məhkumlar arasında olan münasibət daha da kəskinləşir. Qardiyanlar artıq məhkumlara daha ağır cəzalar verirlər. Nəhayət, Zimbardo eksperimentin qeyri-etik olduğuna görə 6-cı gündə ona xitam verir.
Maraqlısı isə odur ki, qardiyan roluna bürünən iştirakçılar post-eksperiment intervyuda bildirirlər ki, eksperimentdə etdikləri hərəkətlərə gündəlik həyatda yol verməzdilər. Gəl gör ki, əllərinə güç keçəndə elədiklərinin şahidi olmuşduq.
Burdan çıxaracağımız nəticə odur ki, əlinizə başqa insanlara pislik etmə gücü keçmədiyi üçün özününüzü yaxşı biri adlandırmaq önyarqı olar. Həmin vəziyyətdə biz olsaydıq, əksəriyyətimiz məhkumlarla eyni şəkildə rəftar edərdik. Onsuz zimbardonun eksperimentində məhkumlara yaxşılıq edən qardiyanlar da var idi. Lakin aralarındakı mübarizə kəskinləşdikcə, edilən qeyri-etik davranışlara göz yumurdular.
Zimbardonun eksperimentinə görə, hərkəs içinə qoyulduğu qəlibə uyğun davranış sərgiləyir və qəlibdən çıxdıqdan sonra normal həyata qayıdır. Bunu hamımız edirik: dərs vaxtı uşaqları döyən amma çöldə həmin uşağı görəndə üzündən öpüb səmimi şəkildə salamlaşan müəllim də; balaca qardaş olduğuna görə onu hər yerə buyuran böyük qardaş da; siyasi mitinqlərdə aktivistləri döyən amma real həyatda, bəlkə də, həmin aktivistlərdən biri ilə dostluq etmək potensiyalı olan polis də; cəbhədə düşmən əsgərinə işgəncə edən əsgər də bunu edir. insanların əllərinə güc düşən kimi içlərində olan boşluğu doldurmaq üçün avtoritarlıq edirlər. Təbii ki, sadaladığım insanların əlindəki güc o qədər də böyük deyil. Gəl gör ki, insan daha böyük gücə sahib olduqda azğınlaşır. məsələn, hitler, stalin və mao kimilər böyük gücün azğınlaşdırdığı sadist adamlardan bir neçəsidir. Belə adamlar insanlara individual olaraq deyil, sürü kimi baxırlar, hər an ölümə göndərilməyə hazır olan bir sürü kimi.
Nəysə söhbətimizə qayıdaq
illər sonra eksperimentin iştirakçılarından biri ilə yenə intervyu edirlər. Sözügedən iştirakçı bildirir ki, bu eksperiment bizə sadəcə gücün insanın necə azğınlaşdıra biləcəyini deyil, həmçinin cəmiyyətdə tutduğumuz mövqenin və kütlənin insana olan münasibətinin onun davranışına necə təsir edə biləcəyini göstərmişdir.
Albert Camusun bir sözünü burda xatırlatmaq istəyirəm "Əksər hallarda düzgün adamlar da müəyyən şəraitə düşüb başqalarını yamsılamalı olurdular." Albert Camusun bu sözü taun (vəba) romanındandır. əsərdə oran adlı şəhərdə taun epidemiyası yaranır və millət ac qaldığına görə, evlərə girib oğurluq edir. Oğurluq edənlərdən bəziləri də epidemiyadan əvvəl düzgün insan kimi tanınanlar olur.
Bir başqa misalı isə öz ölkəmizdən verək. Bildiyiniz kimi, fevral ayında parlament seçkiləri oldu. Seçkilərdə ən çox qınanılan insanlar topa-topa bülleten atanlar idi. Gəlin indi həmin adamların içində olduğu şəraitə baxaq; Belə adamların əksəriyyəti orta yaşdan biraz yuxarı, işdən evə, evdən işə gedən, apolitik vətəndaşlardır. Yəni belələrinə maraqlı deyil ki, milli məclisdə bəhmənyar oturur, ya həsənqulu oturur. Onlar uzunmüddətli fikirləşmirlər. Sadəcə bugünü necə yola verim dərdindədilər. Və sizi əmin edirəm ki, nə qədər yaxşı adam olursunuz olun, əksəriyətiniz həmin adamın yerində olsaydınız, onun elədiyi kimi hərəkət edərdiniz. Heçnə yox, sadəcə internetə çıxış olmasa idi, onları söyən gənclərin əksəriyyəti elə onlar kimi fikirləşəcəkdi. Sizin əlinizdə imkan var ki, telefonu açıb digər ölkələrdəki vəziyyəti görüb azərbaycandakı vəziyyət ilə müqayisə edəsiniz. Hər gün xoşqədəmin verilişinə, və yaxud türk seriallarına baxan adamlardan hökumətin siyasətindəki qüsurları görməyi və bununla da ən düzgün, ən adekvat seçim etməyi gözləmək səfehlik olardı. Təbii ki, mən bunu topa-topa bülleten atanlara haqq qazandırmaq üçün demirəm. Sadəcə həmin adamın belə düşünməsi onun günahı deyil. Yaşadığı şərait onu belə davranmağa, belə düşünməyə vadar edir. Onları söyməklə, "gələcəyimizi məhv etdilər" deməklə heçnə düzələn deyil. Mövzuya biraz materialist yanaşsaq deyə bilərik ki, yaşadıqları şərait dəyişsə, onlar da dəyişəcək.
Söhbəti elə yerə gətirdim ki, entrini bitirməkdə çətinlik çəkirəm. Bitirmək məburiyyətində də deyiləm, qoy elə belə yarımçıq qals
Daha çox işgüzar əlaqələrin qurulması üçün istifadə olunan sosial şəbəkə. Əvvəl belə rəsmi məsələlər, kariyeradakı uğurlar facebook-da paylaşılırdı. indi isə bunu linkedin əvəz edib. Heç olmasa facebook-da uğuru paylaşanda kənddəki qohumlar “tabrik ediram, bajioğlu”, “faxrimizsan”, “evdakilara salam de” kimi səmimi sözlər yazırdı deyə sünilik o qədər də çox olmurdu.
Biznes həyatı haqqında qısa təəssüratın yaranması üçün linkedinə daxil olaraq 5-10 dəqiqəlik surfing etmək kifayətdir. Hər iş mühitində olduğu kimi burda da hamı özünü isbat etməyə, gözə soxmağa çalışır. Bir yerdən sonra “i am thrilled to announce that…..” ilə başlayan yarım səhifəlik text görəndə avtomatik başa düşürsən ki, text’ı yazan ya harasa qəbul alıb, ya da ki sertifikat veriblər, onu paylaşır.
Bunları görəndə Cem Yılmazın xarici dil ilə bağlı stand up-ı yadıma düşür. Elə bil həqiqətən bir postla illərin ingilis dili biliyini istifadə etmək istəyirlər. Ay nə bilim, thrilled to announce-lar, nevertheless-lər, supposed to be-lər, profilic-lər, exaggerated-lər, daha nələr, nələr.
Hərdən fikirləşirəm ki, işəgötürən olsam, doğurdan da belə şeylərə görə kimisə işə götürərəm? Uğuru göstərməyə heçnə demirəm. Göstərilməlidi. Woody Allenin də dediyi kimi “nailiyyətin 70%-i onu göstərməkdən asılıdır.” igidi öldürək, haqqını da yeməyək. Platformadan layiqincə istifadə edənlər də var. 10-15 nəfər izləyirəm ki, ixtisasları ilə bağlı faydalı məlumatlar, məqalələr paylaşırlar, iş həyatı ilə bağlı məsləhətlər verirlər. Girib baxırsan, irəliləyəcəyin yol haqqında təəssürat yaranır. amma ortada bir uğur olsun, sonra göstər də bunu. Birinci kursdan linkedin hesabı açıb, hər getdiyin kursdan sertifikat alıb, bunun üstünə də translate, grammarly köməyi ilə yarım səhifəlik text yazaraq paylaşmaq təkcə mənə mənasız və boş gəlir?
insanların qarşılaşdıqları problemlərin detallarına ayırıb tez və təsirli şəkildə həll edilməsini təmin edən düşünmə metodu. Belə düşünmə bacarığına malik olan insanlar hər şeyə detallara və kiçik parçalara ayıraraq baxmağa çalışarlar. Eyni zamanda son dövrlərdə Azərbaycanda cv-lərə bəh-bəhlə yazılan, işəgötürənlərin də iş elanlarında yerləşdirdikləri keyfiyyət. Hətta işin özü analitik düşünmə bacarığı tələb etməyən bir iş olsa belə, yenə də elanlarda sözügedən keyfiyyətə malik olan insanlara üstünlük verildiyi, yəqin ki, çoxumuzun qarşılaşdığı bir mənzərədir.
Ümumən analitik düşüncə insanın xarakteri ilə də bağlı ola bilər, sonradan qazanılmış da ola bilər. iki cür analitik düşüncə var: idarə oluna bilən və idarə oluna bilməyən. idarə oluna bilməyən analitik düşünməyə bacarıq deməyin nə dərəcədə düzgün olduğunu deyə bilmərəm. Çünki bu, elə bir keyfiyyətdir ki, bəzən müsbət tərəfləri ilə yanaşı mənfi nəticələrə də səbəb ola bilər. Yəni adından da göründüyü kimi idarəolunmaz bir hala gəlir. Həddən artıq çox fikirləşib, lazım oldu-olmadı, hər detala fikir vermək ehtiyacı yaranar. Bu da öz növbəsində beynin artıq yüklənməsinə səbəb ola bilər. Məsələn, flan avtobus hər gün flan dayanacağa saat neçədə gəlir, kafedə oturanda menyudakı bütün yemək-içməklərə, onların qiymətlərinə fikir vermək və s. Bu əslində bacarıqdan ziyadə dezavantajdı. Çünki beyin həddən çox lazımsız informasiya ilə yüklənir. Bu sonda psixi pozuntu ilə də nəticələnə bilər. Prison Break serialında olan Michael Scofield əslində belə bir obraz idi. istər-istəməz hər detala fikir verirdi. Sadəcə onun ağlı başında olmasının əsas səbəbi, həkiminin dediyinə görə, yüksək iq-a sahib olması idi.
Bir də analitik düşünən beyin məlumata acdır. Davamlı özündə nəsə öyrənmək, nəyəsə baxmaq, informasiya qəbul etmək zərurəti hiss edər.
ikinci ssenari isə idarə oluna bilən analitik düşünmə bacarığı ilə bağlıdı. Əslində iş elanlarında axtarılan keyfiyyət yuxarıdakından ziyadə bu bacarıqdı. Yəni ancaq lazım olan anda, problemlərə qarşı bu bacarıqdan istifadə etməklə çətin vəziyyətdən çıxmaq. Çoxlu detektiv və ya mindfuck filmlər, seriallar izləmək, kitab oxumaq, strategiya oyunları, (əsasən də şahmat), sudoku, kakuro kimi insanı fikirləşməyə vadar edən tapmaca oyunları oynamaq müəyyən qədər bu bacarığın formalaşmasına stimul verə bilər.
Üniversitetdə bir müəllimimiz bir dəfə bizə demişdi ki “oxuduğunuz mühazirə mətnləri söz yığını olduğuna görə bunların böyük bir qismi üniversiteti bitirəndən sonra sizin yadınızdan çıxacaq və yaxud sizə ümumiyyətlə lazım olmayacaq. indi sual verə bilərsiniz bunları niyə oxuyuruq? Burda əsas məqsəd sizdə bəzi xüsusiyyətləri formalaşdırmaqdır. Birincisi nizam-intizam, ikincisi məntiqi-mühakimə, üçüncüsü isə analitik düşüncə. Biz burda sizə necə düşünmək, məsələlərə necə yanaşmaq lazımdı, əsas onu öyrədirik. Ola bilər, oxuduğunuz materiallar sizə gələcəkdə lazım olmasın, amma əsasən üniversitet illərində formalaşdırmağa və təkmilləşdirməyə kifayət qədər vaxtınızın və fürsətinizin olduğu bu xüsusiyyətlər sizə həyatınızın hər anında lazım olacaq.” Təxmini belə bir şey demişdi, tam yadımda qalmayıb. Əslində müəllimimin dediklərində razılaşmadığım məqamlar var. Elə tələbələri kor qoyan həmin əzbərçi müharizə mətnləridi də, qoyurlar ki, tələbə nəsə fikirləşsin, düşünsün, məntiqi mühakimə aparıb analitik düşüncə formalaşdırsın. indi bizdə biraz cavan müəllimlər olduğundan əzbərçi sistemdən bacara bildiyimiz qədər uzaq durmağa çalışırıq. Lakin Azərbaycanın əksər universitetlərində vəziyyət yuxarıda qeyd etdiyim kimidir.
Mövzudan bir qədər yayındım amma son olaraq onu deyə bilərəm ki, idarə edilə bilən bir hala gəldikdə analitik düşüncə insana çox şey qata bilər. Bu həm insanın həyata baxış tərzinə, həm problemlər qarşısında olan tutumuna, həm də fikir yürütmək, məntiqi-mühakimə etmək bacarığına ciddi şəkildə təsir edir.
Bildiyimiz kimi, epidemiyanın yayılması ilə gündəmin mövzusu sözügedən virus olub. Qısa müddət ərzində koronavirus sosial medya ilə yanaşı çayxanadakı daydayların, məhlədəki xalaların, tindəki qaqaların müzakirə mövzusuna çevrilib. Artıq çoxdandı görmədiyiniz qohumunuzla rastlaşanda söhbət qıtlığı dərdi çəkmirsiniz. Belə müzakirələrin nəticəsində, ölkəmizin "intelektləri" virusun yayılması ilə bağlı bir neçə konspirasiya nəzəriyyələri irəli sürdülər və sürməkdə də davam edirlər. Siyasi oyunlar, masonların işi, amerikanın oyunları və s. sözügedən konspirasiya nəzəriyyələrindən bəziləridir. Bununla yanaşı, vatsap səsyazmaları da elə bil işin duzu, istiotu oldu.
Bu yaxınlarda da belə nəzəriyyələrin havada uçuşduğu söhbətə şahid olmuşdum. Deməli, virusla əlaqədar universitetlərin bağlanmasına görə, fürsətdən istifadə edib, keçən həftə şadlıq sarayların birində ofisiant kimi işləyirdim. Toy bitdikdən sonra musiqiçilər, ofisiantlar, videoçəkən, şunultutan və digər işçilər olan-qalandan bir süfrə düzəldib yeməyə başladıq. Aktual mövzu olduğuna görə, söhbət elə virusdan düşdü. Mən də epidemiyanın miqyasından, çinin vəhşi heyvan istehlakından, virusun yarasadan qarışqayeyənə ordan da insana keçməsindən dəm vururdum. Masadakıların hərəsi fərqli fikirlər söyləyirdilər: kimisi bunun Allahın qəzəbi olduğunu deyir; kimisi virusun çox təhlükəli olmadığını, ötüb keçəcəyini bildirir; kimisi yadplanetlilərin insan nəslini kəsmək üçün yaydıqlarını qeyd edir; kimiləri də söhbətə fransız qalaraq başını aşağı salıb yemək yeyirdilər. Mövzu ətrafında qızğın müzakirə gedən vaxtı şadlıq evinin ortayaşlı, saçları biraz ağarmış elektrik işçisi yan tərəfdə zalın kondisionerini təmir edə-edə, söhbətimizə müdaxilə edib özündən əmin və qəti bir səslə "qurona virusun hamısı mussonların işidi." dedi. Masada qısa müddətliyinə çaşqınlıq yarandı. Hamı musson küləyinin söhbətə nə dəxli olduğunu aşkarlamağa çalışırdı. Elektrik işçisi isə stolun arxasında oturanların şübhə dolu baxışlarına məhəl qoymayaraq ikinci zərbəni də endirdi: "amerikadı da, iranı vurmaq istiyir." Masaya elə bil limonka atmışdılar. Elədiyimiz söhbət də yadımızdan çıxdı. Yavaş-yavaş elektrik işçisinin dediklərini başa düşməyə başlayırdım. Elə ki işçinin fikrini təkzib edib dirəşmək istiyirdim ki, içəri administrator girdi və "nə oturmusunuz, dalbayob yığını. Durun, stolunuzu yığışdırın. Deyirlər, gecə helikopterlə havanı dərmanlayacaqlar. Durun, tərpənin, tez çataq evə." dedi. Ofisiantlar durdu, hərə öz işinin dalınca getdi. Bu minvalda elektrik işçisi ilə administrator tək qalıb söhbət edirdilər. Aralarındakı dialoqların hamısını eşitməsəm də, qulağıma çatan qırıq-qırıq sözlərdən belə qənaətə gəlmək olardı ki, mövzu yenə virusdu. Bu zaman stolu yığışdırıb, bir padnos dolusu qab-qacağı içəri aparıb geri qayıdana qədər, karifey ikili arasındakı söhbət Əli Kərimli haqqda düşmüşdü. Söhbətin virusdan Əli Kərimliyə necə dəyişməyi mənim üçün hələ də sual altındadı. ikilinin arasındakı söhbət ofisiantlardan birinin "məllim, zal hazırdı, gedək biz?" deməsi ilə sonlandı. Sakitcə sağollaşıb evə getdik. iki-üç gündən sonra virusla bağlı olaraq toylar da qadağan olundu. Çörək qazandıqları toy sahəsinin 1 aylığına təxirə salınmasına görə, işçilərin hamısı çort'a düşmüşdü. Elektrik işçisi fürsət düşdükcə "mussonları" söyürdü. Hamı yenə öz konspirasiya nəzəriyyələrini yarışdırırdı. Yenə qızğın müzakirə başlandı. işçilər yutubda virusla bağlı gördükləri videoları fikirlərinə dayaq kimi bir-birilərinə göstərirdilər. işlərin dayanmasına görə əsəbiləşən administrator hirsini ofisiantlardan çıxarmaq üçün zalı gəzə-gəzə qüsur axtarırdı. Mən isə yorğun halda ofisiantlardan birinin "məllim, zal hazırdı, gedək biz?" deməsini gözləyirdim.
Son dəfə görüşüb içimdəkiləri sənə deyə bilmədiyimə görə hər şey yarımçıq qaldı. Unutmağa çalışıram, öhdəsindən də gəlirəm, amma hiss etdiklərimi dilə gətirməyə fürsətim olmadı deyə sənə olan sevgimi bitirə bilmirəm. Zeyqarnik effekti deyirlər, nə deyirlər buna.
Nəysə əslində son dəfə görüşə çağıranda mental breakdown-nun dibini yaşayırdım, səndən də müsbət cavab gözləmirdim. Hiss edirdim ki, sənə olan hisslərim toksik bir yerə gedir, duyğularımın daha da ifrat vəziyyətə gəlməməsi üçün hər şeyi üzünə demək istədim. içimdəkiləri deyib rahatlamağa ehtiyacım var idi ki, bundan sonra yoluma davam edə bilim. Sən də sağolasan, qəbul etmədin, onsuz yarım-yamalaq olan bir şeyə yarım-yamalaq şəkildə də son qoyduq.
Nə qədər desəndə ki, məni heç kim başa düşmür, yaşadıqlarımı heç kim yaşamayıb. Amma mən səni başa düşürdüm, başa düşməyə çalışırdım. Hər kəsə rəngli tərəfini göstərdiyin halda mən sənin qaranlıq tərəfini də görmüşdüm. Yadındadısa, demişdim ki, çox az adamı xüsusiləşdirirəm mən, xüsusiləşdirəndə də asanlıqla unuda bilmirəm. Elə buna görə öz dərd-sərimi kənara qoyub əsas səni fikirləşirdim, bütün söhbətlər falan da daha çox sənin sıxıtıntıların üzərində idi.
Bir onu deyim ki, əlimdən gələni etdim, buna görə vicdanım rahatdı. Nəyə ehtiyacın olsa idi, dəridən-qabıqdan çıxıb edərdim. Mənim isə sənə sadəcə bir yerdə ehtiyacım olmuşdu. Onsuz hər şeyi içimdə yaşayıb öz içimdə həll edən biriyəm, paylaşmağı çox sevmirəm, amma çox olmuşdu mənə uje bu, açılıb tökülmək istəyirdim.
Bilmirəm nə dərəcədə vecinəyəm, haqqqında da pis bir şey fikirləşmirəm. Nəysə ki, toparlanmağı bacarmışam, indi də özümü yaxşı hiss edirəm. amma hələ də ağlımdan çıxara bilmirəm səni. Qarşıma alıb danışa da bilmirəm, heç olmasa içimi bura tökmək istədim. Bəlkə bu məni biraz sakitləşdirər.
Əslində maraqlı və şərəfli peşə sayılsa da, Azərbaycanda mahiyyətcə tam tərsi olan, işləyərkən vicdanını kənara qoymağa məcbur edən peşə. Deməli, Azərbaycanda polis sistemi elə qurulub ki, bu peşəyə yiyələnən insan nə qədər vicdanlı olsa da, axır-əvvəl el arasında "it" kimi adlandırdığımız vəziyyətə gəlib çıxır.
Başdan ayağa rüşvət üstündə qurulan bu sistemdə adicə rütbə qalxarkən belə kiməsə şirinlik verməlisən. Onsuz işə girərkən verdiyin rüşvəti, eyni zamanda işdə vəzifən qaldırılarkən də verməlisən. Belə deyim, misalçün, daxili işlər nazirliyində işləyən baş leytenant 3 il sonra kapitan rütbəsini almalıdı. Lakin həmin şirinlik ünvana çatmayınca vəzifənin qaldırılması barədə təqdimat verilmir və cürbəcür bəhanə ilə bu proses yubadılır. Bu şirinlikləri isə sadəcə polis maaşı ilə vermək olmur. Ya ziyana işləməlisən, ya ərizəni yazıb çıxmalısan, ya da ki vətəndaşlardan rüşvət alıb "it" dediyimiz vəziyyətə gəlməlisən. Başqa cür bu vəzifədə işləmək mümkün deyil.
Hər vəzifəyə də ayrı qiymət qoyulub. Müstəntiqin öz qiyməti, tədqiqatçının öz qiyməti, əməliyyatçının isə öz qiyməti var.
Bunun hələ rəis qiyməti də var. Deməli polis rəisi təyin olunmaq üçün şirinliyin miqdarı əraziyə görə dəyişir. Bakıda, Sumqayıtda və Gəncədə bu qiymət ən yüksək həddədir. Bu vəzifəyə təyin olunmaq üçün isə yüzminlərlə şirinlik verməlisən. Sizcə bu qədər şirinlik verib rəis vəzifəsinə təyin olunan şəxs ayda 800 manata qane olar? Hər yeni təyinatda təzə rəis verdiyi şirinliyi çıxarmağa çalışır. Bunu isə polis vəzifələrini satmaqla, vətəndaşlardan külli miqdarda rüşvət almaqla edir.
Hələ elə rəislər var ki, polislərə verilən güzəştləri və təminatları belə özünə götürür. Bu yaxınlarda polis serjantı işləyən biri yaxınlaşmışdı. Rəisdən şikayət yazmaq istəyirdi. Dediyinə görə, rəis idarədə işləyən polislərə verilən təminatları, polis maşınlarına benzinin vurulması üçün verilən, hesabına mütəmadi olaraq pul yüklənən benzin kartlarını, həmçinin polislərə verilən maddi yardımları özünə götürür. idarənin adını çəkmək istəmirəm, amma həmin idarə işğalda olan rayonun polis idarəsi olduğuna görə, sözügedən idarənin ərazisi yox idi. Ərazisi olmadığına görə vətəndaş həmin idarəyə çox gəlib getmir. Buna görə rəis vəzifəyə təyin olunmaq üçün verdiyi pulu başqa yolla, idarədə işləyən polislərdən çıxardır.
Başqa sözlə desək, Azərbaycanda polis işləmək vicdanlı insanların görəcəyi bir iş deyil. Nə qədər vicdanlı olsan da, axır-əvvəl bu iş səni üzə durmağa, vətəndaşdan rüşvət almağa vadar edir. Çünki bu sistemin qayəsi rüşvətdi.
Bir tanışımın atası polis rəisi işləyirdi. Deməli, bu uşağın polisliyə hədsiz sevgisi var idi. Özü çalışdı, oxudu, lazımi balı da yığdı və polis akemiyasına sənəd verəndə atası qoymadı. Polis rəisi işləyən atası ona "nə işlə məşğul olursan ol, təki bu sistemə girmə, mən girmişəm, gördüyün kimi çıxa bilmirəm." demişdi. Həmişə də atası söz arasında "qəhbə qühbə ilə işləyirəm e bütün gün" deyirdi. Tanışımın atası bir qədər yaşlı biri idi. Hələ yadımdadır ki, bir gün onların ailəsində faciə deyə biləcəyimiz bir hadisə baş verdi. Həmin uşağın atası hadisə baş verəndə "elə elədiklərimin nəticəsidir ki, Allah qarşıma belə şeylər çıxarır." demişdi.
Bu peşədə işləyən, hüquqdan, polislikdən heçnə qanmayan, sadəcə pulun verib deyə işə qəbul olunan adamlar ayrı bir aləmdirlər. Bir dəfə bölməyə getmişdim. idarədə 7-8 nəfər toplaşıb bir protokol yaza bilmirdi. Hələ zəng vurub kimdənsə kömək istədilər, axır moment güclə protokolu ala-yarımçıq yazmağı bacardılar.
Hələ bir dəfə pul verib işə daxil olan bir müstəntiq oğurluq ilə bağlı cinayət işini yekunlaşdıra bilmirdi deyə zərərçəkmiş şəxsi çağırıb ona oğurlanan əşyanın əslində oğurlanmadığını və zərərçəkmiş şəxsin bu əşyanı itirdiyini ehtiva edən ərizə yazmasını tələb etmişdi. Zərərçəkmiş şəxs də bu tələbi rədd edəndə onu hədələmişdi. Çünki cinayət işi üzrə ittiham aktı qanunla müəyyənləşdirilmiş müddət ərzində yekunlaşmasa, bu, müstəntiqin səhlankarlığı kimi qiymətləndirilir və iş başqa müstəntiqə verilir.
Bir sözlə, vəzifəsi cəmiyyəti təhlükədən qorumaq olan bu şəxslər elə bir sistemdə yetişirlər ki, elə onların özü cəmiyyət üçün böyük bir təhlükəyə çevrilirlər.
Qədim zamandan bəri dövlətlərin maliyyə cəhətdən əsas onurğa sütunu olan, həyatımızın hər məhləsində istəsək də, istəməsək də ödədiyimiz verginin soyğunçuluq olduğunu müdafiə edən libertarianların arasında yayılmış sloqan. Bunun bir digər versiyası isə "tax is a legalized theft"dir.
Ümumiyyətlə vergi məcburi, fərdi və əvəzsiz ödəniş kimi qəbul olunur. Bu bir çox ölkələrin qanunvericiliyində də öz əksini tapır. (baxma: Vergi Məcəlləsi, 11-ci maddə) Yəni dövlət fərdi qaydada vətəndaşdan qarşılığında hər hansı bir şey ödəmədən və yaxud vermədən məcburi şəkildə pul alır. Doğurdan da belə dedikdə vergi ilə soyğunçuluq arasında fərq olmur. Çünki soyğunçuluq da eyni sistem ilə işləyir. Birinin malını/pulunu onun razılığı olmadan məcburi şəkildə alırsan və qarşılığında da isə heçnə vermirsən. Lakin tək fərq odur ki, vergi ödəyicilərin əksinə soyğunçuluğa məruz qalan şəxslərin sığınacaqları hüquq mühafizə orqanları var.
Dövlətin isə müdafiəsi budur ki, vergini yığmaqda əsas məqsəd dövlətin və bələdiyyələrin fəaliyyətinin maliyyə təminatıdır. Yəni, vergi yolların salınması, xəstəxanaların, məktəblərin və digər infrastruktur binaların tikilməsi, dövlət qulluqçularının maaşlarının ödənilməsi üçün lazım olan pul vəsatini qarşılamaq üçün vətəndaşlardan alınan ödənişdir.
Buna müəyyən qədər haqq qazandırmaq olar. Amma belə bir şey fikiləşək, tutaq ki, dövlətin vergiyə ehtiyacı yoxdur. Məsələn, dövlət təbii qaynaqlardan və yaxud digər sahələrdən əldə etdiyi gəlir ilə yuxarıda göstərilən maliyyə təminatını tam şəkildə qarşılayır. O zaman dövlətin yenə də əhalidən vergi almağı soyğunçuluq olmur? Və yaxud başqa bir ssenari deyək, dövlətin maliyyə təminatını 10% gəlir vergisi ödədiyi təqdirdə əhalidən 15% gəlir vergisi toplanılırsa, həmin artıq ödənilmiş 5% vergi soyğunçuluq olmurmu?
Birləşmiş Ərəb Əmirliklərində əhali üzərinə qoyulan gəlir vergisi sıfır faizdir. Bunun səbəbi isə dövlətin təbii qaynaqlardan əldə etdiyi gəliri və ölkədə fəaliyyət göstərən korporasiyalardan aldığı vergi ödənişi dövlətin maliyyə təminatını ödəyir. Buna görə dövlət əhali üzərinə hər hansı vergi təyin etməmişdir.
Vergi sistemi dövlətin əlində olan nəzarət edilməsi gərəkən bir sistemdir. Yəni vergi dərəcələri təyin olunarkən nəyə görə bu miqdarda təyin olunduğunu dair statistika, əsaslandırma və bu dərəcələrin müəyyən edilməsinə nəzarət edən müstəqil bir orqan olmalıdır.
Qeyd edim ki, Azərbaycanda gəlir vergisi 14% (fiziki şəxslərdən alınan vergi), mənfəət vergisi isə 20% (hüquqi şəxslərdən alınan vergi) kimi müəyyənləşmişdir. Bu göstəricilərlə Azərbaycan neft, qaz və digər faydalı qazıntılarla zəngin olan ölkələr arasında ən yüksək vergilərə sahib ölkələrin başında durur. Ümumiyyətlə neft, qaz ölkələrin əksəriyyətində vergilər yox deyiləsi qədər azdır.
Son olaraq deyə bilərik ki, haqqlı şəkildə təyin olunmuş vergi soyğunçuluq deyil, dövlətin fəaliyyətini təmin edən maliyyə vəsatətidir. Lakin əhalidən toplanılan vergi ehtiyac olmadığı halda toplanılırsa və ya bu vəsaitlə mənimsənilən pulların yeri doldurulmağa çalışılırsa, bunu rahat şəkildə soyğunçuluq adlandırmaq olar. sifarişi verən: cornelius fudge
Adından da bəlli olduğu kimi mahiyyəti etibarilə təqdim edilən malların, görülən işlərin və göstərilən xidmətlərin dəyərinə əlavə edilən məbləğdən tutulan vergi növü.
Məsələn, bir şəxs digər bir şəxsdən 1000 manat dəyərində mal alır və daha sonra həmin malı 1200 manat məbləğinə satır. Bu halda ƏDV üçün vergiyə cəlb edilən məbləğ məhz malın dəyərinə əlavə edilmiş 200 (1200-1000) manatdır. Bir növ mala əlavə dəyər qazandırılır, və həmin qazandırılan əlavə dəyərdən vergi tutulur.
Artıq bir ilə yaxın yaxındır ki, alışveriş zamanı ədv-yə cəlb olunan malların satışında ədv-nin 10% faizi ödəyiciyə qaytarılır. Hökumət bunu vətəndaşın qara qaşına, qara gözünə görə etmir. Onsuz Ədv son istehlakçıdan tutulan vergidir, yəni vətəndaşdan pulu alır, onun 10%-da qaytarır. Sadəcə bunu etməkdə əsas məqsəd vətəndaşları alış veriş edərkən çeki almağa təşviq etməkdir. Bu yol vergidən yayınma hallarını xeyli miqdarda azaldır. Bir növ hökumət sahibkarlarla mübarizəyə vətəndaşları da cəlb edir.
Mahiyyət etibari ilə sadə mexanizmə malik olduğu görünsə də, hesablama və ödənilmə mexanizmi yuxarıda göstərilən misaldakı kimi sadə deyildir.
Belə ki, ƏDV ödəyicisi olan şəxslər üzərində nəzarəti təmin etmək, vergidən yayınma hallarının qarşısını almaq və ƏDV yükünün daşıyıcısını dəqiq müəyyən etmək məqsədilə, ƏDV-nin hesablanması zəncirvari xarakter daşıyır.
Daha yaxşı başa düşmək üçün ƏDV-nin hesablanması və ödənilməsi ilə bağlı prosedurlara mərhələləli şəkildə nəzər salmaq daha məqsədəuyğun olar. Bu prosedur mürəkkəb sistemə malik olsa da, çalışacam ki, bacardığım qədər sadə izahla başa salım.
ilk öncə qeyd edim ki, Vergi Məcəlləsinə əsasən ƏDV-nin dərəcəsi 18 faiz olduğundan, Azərbaycan ərazisində mal satılan və idxal olunan zaman həmin malın və idxalın dəyərindən 18 faiz dərəcə ilə ƏDV hesablanmalıdır.
Məsələn, bir şəxs digər şəxsə 1000 manat dəyərində mal təqdim edir. Bu zaman malı təqdim edən şəxs (satıcı) 180 manat məbləğində (1000x18%) ƏDV hesablanmalıdır.
Eyni zamanda satıcı sadəcə malın dəyərini deyil, həmin malın dəyərinə münasibətdə hesablanmış ƏDV məbləğini də alır.
Məsələn, A MMC B MMC-yə 1000 manat dəyərində mal satır. Bu zaman satıcı (A MMC) alıcıdan (B MMC-dən) həm 1000 manat malın dəyərini, həm də 180 manat ƏDV-ni (1000 x 18%), ümumilikdə 1180 manat ödənişi tələb edir.
Habelə ƏDV məqsədləri üçün qeydiyyatdan keçmiş alıcı malı alan və idxal edən zaman malın dəyəri ilə yanaşı ödədiyi ƏDV-ni, son istehlakçı olduğu hal istisna olmaqla, büdcədən geri tələb etmək hüququna malikdir. Bu vergi qanunvericiliyində “əvəzləşdirmə” adlandırılır.
Məsələn. yuxarıda göstərildiyi kimi B MMC A MMC-dən 1000 manat dəyərində mal almış və bunun müqabilində satıcıya malın dəyərini (1000 manat) və ona müvafiq ƏDV-ni (180 manat) ödəmişdir. Bu halda, alıcı B MMC malı alarkən ödədiyi 180 manat ƏDV-ni daha sonra büdcədən geri tələb etmək (əvəzləşdirmək) hüququna malikdir. Bu zaman B MMC son istehlakçı olmadığına görə ƏDV vergisindən azad olmuş sayılır. Çünki ƏDV istehlak vergisi hesab edildiyindən onun faktiki ödəyicisi istehlakçı hesab edilir. Başqa sözlə desək, malın, xidmətin və işin son istehlakçısı ƏDV-nin ödəyicisi, hesab edilir və mal alarkən ödədiyi ƏDV-ni büdcədən tələb etmək (əvəzləşdirmək) hüququ olmur. Son istehlakçıdan öncəki malın, xidmətin və işin alıcıları isə ƏDV-nin son istehlakçıdan tutulmasına xidmət edən vergi agenti qismində çıxış edir və onlar büdcədən ödədikləri ƏDV məbləğini geri tələb edə bilirlər.
Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə alaraq, aşağıdakı əməliyyat üzrə A MMC, B MMC və C MMC-in may ayı üzrə ƏDV öhdəliyini müəyyən edək:
A MMC B MMC-dən may ayında 1000 manat dəyərində mal almış və daha sonra həmin malı may ayında 1200 manat dəyərində C MMC-yə satmışdır. C MMC isə həmin malı şəxsi məqsədləri üçün istifadə etmişdir. Buranı diqqətlə oxusaz, ƏDV mexanizmini rahat başa düşə biləcəksiniz.
ilk öncəgöstərilənlərə əsasən hər iki satış üzrə ƏDV məbləğini hesablayırıq:
1000 x 18% = 180
1200 x 18% = 216
Bu o deməkdir ki, A MMC B MMC-dən 1180 manat (1000 180), B MMC isə C MMC-dən 1416 manat (1200 216) ödəniş almışdır.
Daha sonra əvəzləşdirilməli (büdcədən tələb edilməli) ƏDV-nin məbləğini müəyyən edilir. B MMC mal alarkən 180 manat ödədiyindən həmin məbləği əvəzləşdirmək hüququna malikdir. C MMC isə malı şəxsi məqsədləri üçün istifadə etdiyindən son istehlakçı hesab edilir və bu səbəbdən mal alarkən ödədiyi 216 manat ƏDV məbləğini əvəzləşdirmək hüququna malik deyil.
Beləliklə, yuxarıdakı misalda Ədv öhdəlikləri belə olur:
Hər hansı əvəzləşdirməli ƏDV məbləği olmadığından və 1000 manat satışdan hesablanmış ƏDV-nin məbləği 180 manat təşkil etdiyindən, A MMC-nin ƏDV öhdəliyi 180 manat təşkil edir.
Əvəzləşdirilməli ƏDV məbləği 180 manat (A MMC-dən aldığı mala görə), hesablanmalı ƏDV məbləği isə 216 manat (C MMC-yə satıdğı mala görə) olduğundan, B MMC-nin ƏDV öhdəliyi 36 manat (216-180) təşkil edir.
Son istehlakçı kimi əvəzləşdirmə hüququ olmadığından və hər hansı satış həyata keçirmədiyindən (aldığı malı öz şəxsi məqsədləri üçün istifadə etdiyindən) C MMC-nin dövlət büdcəsi qarşısında hər hansı ƏDV öhdəliyi yaranmır.
Dünyadakı bütün insanların biri-birindən 6 handshakes uzaqda olduğunu, əslində hamının bir-birini dolayı yolla tanıdığını, bir sözlə yaşadığımız dünyanın sosial cəhətdən çox kiçik və əlçatan olduğunu iddia edən fenomen. Qısaca olaraq, sözügedən fenomen planetdəki insanların dolayı yolla bir-birilərinin əlini sıxdığını və biri-birilərini tanıdığını irəli sürür. Konsepsiyanın adı ilk dəfə 1929-cu ildə Frigyes Karinty tərəfindən çəkilmişdir. Əslində birinci dünya müharibəsindən sonra bu ideya kifayət qədər müzakirə olunmuşdu lakin Karinty bunu ilk dəfə elmi səviyyədə müzakirəyə çıxaran şəxs olmuşdur. Onun fikrincə, dünyada istənilən iki şəxs bir-birilə ən çox 5 tanışlıq yolu ilə əlaqə qura bilər.
Beləki, sözügedən konsepsiyaya görə, insanların əksəriyyəti Donald Trump'ın əlini sıxan adamın əlini sıxan adamın əlini sıxan adamın əlini sıxan adamın əlini sıxıb. Təbii ki, burda Donald Trump tamamilə şərtidir. istənilən məşhur insana bu konsepsiyanı şamil etmək olar.
Adıçəkilən fenomenin şəhər əfsanəsi, yoxsa doğru olduğunu isbat eləmək üçün xeyli miqdarda araşdırma və eksperiment olub. Bunlardan ən məşhuru Stanley Milgram tərəfindən aparılan balaca dünya eksperimenti (small world experiment) idi. Eksperimentə görə, Milgram west cost'a bir paket göndərərək, adi vətəndaşların birindən paketin bostonda olan, aralarında heç bir əlaqə olmayan bir nəfərə çatdırılmasını istəyir və bunun üçün poçtdan istifadə etməkdən ziyadə tanışlıq vasitəsi ilə paketin göndərilməsini tələb edir. Həmin paket isə 6 addımda bostona çatır. Milgramın fikrincə, amerikada ortalama 3 tanışlıq yolu ilə istənilən adam istənilən adamla əlaqə qura bilər.
Buna baxmayaraq, bəzi tədqiqatçılar bu konsepsiyanın geniş miqyası əhatə etdiyini qəbul etsə də, bütün dünyanı əhatə etməsinə inanmır. Çünki dünyada kifayət qədər izolyasiya olunmuş qrup və millətlər var.
Sosial medyanın yaranması ilə də insanlar arasındaki yaxınlıq daha da artmışdır. Feysbukun irəli sürdüyü datalara əsasən, şəbəkədə olan bütün istifadəçilərin ortalama 4 addımla və yaxud 4 tanışlıq vasitəsilə bir-birilərini tanıdığını bildirilmişdir.
Adıçəkilən fenomen riyazi cəhətdən də isbat olunmuşdur; deməli, dünyada yaşayan bütün insanları N ilə (7 milyard), ortalama bir insanın tanışlarının sayını isə (insanların ortalama tanışlarının sayı 45 olaraq bilinir) K ilə işarə edək. Belə olan halda, degree of seperation = ln (n) / ln (k) = 22.67 / 3.81 = 5.96. Lakin bir insanın ortalama tanışlarının sayının 45 kimi nəzərə alınması bir çox tədqiqatçılar tərəfindən müsbət qarşılanmamışdır. Ona görə də, hal-hazırda da bu konsepsiyanı mif adlandıranlar kifayət qədərdir.
Bu fenomen üzərində qurulmuş bir çox oyunlar da mövcuddur. Deməli, belə oyunlardan biri olan John L. Sullivan oyununda insanlar John L. Sullivanın əlini sıxdığını isbat etməyə çalışırdılar. Məsələn, sözügedən oyunun iştirakçısı bazarda tərəvəz satır, orada ona yemək gətirən yeməkxananın gənc işçisi var, həmin işçinin yaxın dostu hər gün onu görmək üçün restorana gəlir, yaxın dostunun atası şirkətlərin birində sürücü kimi işləyir, sürücü işlədiyi şirkətin isə ən sevimli müştərilərindən biri John L. Sullivandır. Beləliklə, tərəvəz satan adamımız dolayı yolla Sullivanın əlini sıxdığını isbat edir. Oyunu qısa olaraq belə izah etmək olar; shake the hand that shook the hand that shook the hand that shook the hand of ‘the great John L.
6 handshake rule konsepsiyasını mainstream sferaya gətirən isə "the six degree of kevin bacon" oyunu olmuşdur. Bu oyunu 1994-cü ildə Albright kollecinin 4 tələbəsi kəşf etmişdir. Oyun qısa zamanda sürətlə yayılır. Oyunun məqsədi Hollywood səhnəsindəki hər hansı bir aktyoru birbaşa və ya dolayı yolla birlikdə işlədikləri 5 aktyor vasitəsilə Kevin Bacon ilə əlaqələndirməkdən ibarət idi. Oyun o qədər məşhurlaşır ki, Kevin Bacon və 4 tələbə televizora belə çıxırlar. Hal-hazırda da Kevin Bacon'ın qatıldığı hər verlişdə onu bu oyunu oynatmadan buraxmırlar.
Yekun olaraq, bu konsepsiyanın mif yoxsa fakt olduğu, yəqin ki, gələcəkdə bizə aydın olacaq. Lakin mənim fikrimcə, olduqca ağlabatan fenomendir, və tamamilə inanıram. Yeri gəlmişkən, Azərbaycanda da bunun oyununu yaratmaq olar. Məsəlçün "the six degree of hacı nuran". 5-6 tanışlıq yolu ilə azərbaycandakı hər kəs özünü hacı nuranla əlaqələndirə bilər, məncə.
Məni başa düşən, həyatın, demək olar, bütün mərhələlərində güvənə biləcəyim, əvəzsiz və hər hansı mənfəət güdmədən məndən köməyini əsirgəməyən yeganə insan. Yəqin ki, bu yaxınlığımız kiçik yaşdan işləməyə başlayıb, ailənin müəyyən qədər yükünü öz çiyinlərimizin üzərində daşımağımızdan irəli gəlir. Maddi vəziyyətimiz yaxşı olmadığına görə, məktəb illərindən eyni yerdə afsiant işləməyə başlamışdıq. Universitet illərində də bu ənənəni davam etdirə bilmişdik. Daha sonra hərə öz sahəsində işləməyə başladı.
Restoran sistemində müəyyən qədər işləmiş hər kəs bilər ki, bu sistemin ən çətin və ağır işi afsiantlıqdı. Hələ bizim mudir həm maaşı az verirdi, həm çox işlədirdi, həm də ən kiçik səhvində ağzına gələni deyirdi. Digər afsiantların səhvi olanda bunu bir-birlərinin üstünə atırdılar. Biz isə digərimizə söz gəlməsin deyə bir-birimizin səhvini üstlənir və yaxud ört-basdır edirdik.
Görünüş cəhətdən heç mənə oxşamır. Birimiz qaraşınıq, birimiz də sarışın. Yadıma düşür, balaca vaxtı həmişə həyətə düşəndə eyni paltarı geyinirdik. O vaxtı gedib paltar almırdıq. Anam bazarı gəzir, bəyəndiyi bir şey olarsa, həmin koftadan, şalvardan və ayaqqabıdan bir razmer fərqlə birini mənə, birini də qardaşıma alardı. Görünüş cəhətdən oxşamasaq da, heç olmasa paltardan qardaş olduğumuzu camaata bildirirdik. Hamı da 'siz necə qardaşsız, heç bir-birinizə oxşamırsınız' deyərdi. Elə indi də bu sözü deyirlər. Qardaşımla həmişə dalaşardıq. Qardaşımın hamıya sataşmaq kimi bir xasiyyəti var idi. Sataşmağa adam tapmayanda gəlib mənə sataşardı. Buna görə balaca vaxtı başım çox ağrıyıb. Buna baxmayaraq nəsə mübahisəm olanda birinci yanımda onu görərdim.
Onu da qeyd edim ki, sağlam bir ailədə böyüməmişik. Ailədə böyük dava-dalaşlarımız da olub, pis günlərimiz də. Bunlara görə qardaşımın öz arzularından imtina etdiyi də olmuşdu. Düzdü bunu bildirmir amma hərdən dolub-daşır və əsəbləşəndə içində olanların hamısını bir-bir deyir. Amma həmişə qardaşım optimistliyini saxlamağı bacarıb. Ən dibə vurduğumuz anlarda belə üzümüzü güldürən o olmuşdu. Belə baxanda onun yaşadıqlarını mən də yaşamışam, lakin mən onun kimi optimist ola bilmirəm. Bəlkə o yaşadıqlarını içinə atır və bunu çölə vurmur, bəlkə də yaşadıqları heç vecinə də deyil, “həyat bir gündü, o da bugündü” prinsipi ilə yaşayır, deyir gülür əylənir. Yəqin ki, özündən soruşmayana qədər bunun cavabını bilməyəcəm. Ümid edirəm, gələcəkdə bu həssas mövzuda onunla söhbət etmək cəsarətini taparam.
Amma məncə indi daha yaxşı vəziyyətdədir. Onsuz işə görə bir-birimizi çox görə bilmirik. Əsasən axşamlar danışırıq, bir də bu fürsəti istirahət və ya bayram günlərində tapa bilirik.
Bir onu bilirəm ki, bu çətin anlara baxmayaraq özündə güclü xarakter formalaşdırıb. Kiçik şeyləri özünə problem etmir, tez ünsiyyət qurur, insanları idarə etmə və babat təşkilatçılıq bacarığı var. Ümidvaram, həyatda istədiyi yerlərə gəlib çatar. Çünki buna sonuna qədər layiqdi.
Bu il də magistrı bitirib əsgərə gedir. Sağ-salamat gedib-gəlməyini arzulamaqdan başqa əlimdən heçnə gəlmir.
Xarakterim elədir ki, birinə onu sevdiyimi deyə bilmirəm. Bunu ya əməllərimlə göstərirəm, ya da ki ona dəyər verdiyimi hiss etdirirəm. Üzünə deyə bilməsəm də, ümid edirəm, xətrini necə istədiyimi ona hiss etdirə bilmişəm. Yaxşı ki, varsan və yaxşı ki, mənim qardaşımsan.
"Learned Helplessness" adı ilə də tanınan, psixologiyada insanın dəfələrlə çətin və çıxılmaz vəziyyət ilə üzləşdikdən sonra, həmin vəziyyətdən çıxmaq üçün cəhd etməyi dayandırmasına verilən ad. Hətta belə situasiyalardan çıxmaq üçün imkanları olsa belə, insanların əksəriyyəti buna cəhd etməkdən imtina edirlər. Məsəlçün, bir nəfər dəfələrlə siqareti tərgitmək üçün cəhd edir, lakin heç cürə tərgidə bilmir və bunun nəticəsində də həmin insan inanır ki, heç nə ona siqareti tərgitməyə kömək ola bilməz.
Adıçəkilən termin elmə ilk dəfə 1967-ci ildə Martin Seligman və Steven Mairer tərəfindən gətirilmişdir. Seligman'in bunu isbat etmək üçün itlər üzərində kiçik bir eksperienti də var.
Bu termini izah etmək üçün ən yaxşı misal, hindistanda filləri balacalıqdan zəncirə bağlayıb onların inanclarına çarəsizliyi aşılayaraq tərbiyə etməyi göstərmək olar. Çoxunuz bunu bilirsiniz, amma yenə də qısa şəkildə yazıram; Hindistanda filləri balacalıqdan zəncirlə ağaca bağlayırlar. Balaca fil nə qədər sınasa da, balaca və zəif olduğundan zəncirini qırmağa gücü çatmır və bir müddətdən sonra balaca fil zənciri qırmaq istəyindən üz döndərir. Balaca fil böyüyür və güclənir. Artıq həmin zənciri qırmaq onun üçün çox sadə bir şeydir. Lakin fil zənciri qırmaq üçün heç bir cəhd etmir. çünki fil üçün artıq zənciri qırmaq imkansız bir şeyə çevrilmişdir.
Bununla bağlı uşaqlar arasında bir eksperiment də keçiriblər. Eksperimentdə iştirak edən uşaqlardan iki sualdan ibarət olan testi həll etmələrini tələb ediblər. Uşaqların bəzilərinin vərəqlərində birinci sual çətin, ikinci sual asan; bəzilərində isə birinci sual asan, ikinci sual isə çətin olmuşdur. (yəni hər iki qrupda da suallar eynidi, lakin yerləri dəyişdirilmişdir.) Birinci sualı asan olan uşaqlar testdə müsbət nəticələr göstərərkən, birinci sualı çətin, ikinci sualı asan olan uşaqlar isə elə ilk sualdan ümidsizliyə qapıldıqlarına görə, suala doğru cavab verməkdə çətinlik çəkiblər.
Öyrənilmiş çarəsizliyin daha ağır forması elə uşaqlıqdan bu psixi problemi daşıyanlarda baş verir. Tutaq ki, bir nəfər uşaqlıqda bir neçə dəfə insanlarla komunikasiya yaratmaqda çətinlik çəkib. Zamanla insanlarla ünsiyyət yaratmaq çətinliyi onun psixologiyasına yansıyır və həmin adam lal, dinməz bir adama çevrilir.
Mən də elə bu lal, dinməz adamlardan biri idim. Son bir neçə ildir ki, özümdən bu xasiyyəti atmaq üçün hər cür vasitəyə əl atıram və müəyyən qədər də işə yaradığının qənaətindəyəm. Bəlkə elə indi də eləyəm, sadəcə özüm bilmirəm. Hələ də adamayovuşmazlığım var və yəqin ki, bunu ömrümün axırına qədər ata bilməyəcəm. Lakin bu öyrənilmiş çarəsizliyi özümə daha da aşılamaq istəmirəm və sizə də məsləhətim odur ki, daima sınayın. Məmnun olmadığınız vəziyyətdən çıxmaq üçün cəhd etməkdən əl çəkməyin. Ən azından, bu, heçnə etməməkdən daha yaxşı yoldur.
Məşhur ingilis iqtisadçı, əhali artımı və onun doğuracağı nəticələr üzrə çalışan sosial sahə alimi Tomas Robert Maltusun adı ilə bağlı olan konsepsiya. Tomas Maltus Kembric universitetini bitirərək ruhani adını almış və keşiş kimi fəaliyyət göstərmişdir. Bu illərdən başlayaraq maltus özünün pessimist nəzriyyələrini formalaşdırmağa başlamışdır. Onun sosial nəzəriyyələri sənaye inqilabı zamanı öz populyarlığını itirsə də, hal-hazırda öz aktuallığına yenidən qovuşmuşdur. Belə ki, “Time” jurnalı Maltusa haqq qazandırmaqla yanaşı onu peyğəmbər adlandırmaqdan belə çəkinməmişdir. Adıçəkilən sosial nəzəriyyələr maltusun ən məşhur kitabı olan “an essay on the principles of population” əsərində boy göstərib. Maltusun fikrincə, dünya əhalisi üzərində nəzarət zəruridir. Nəzarətin olmaması isə bəşər övladının sonunu gətirəcək. Maltus bu hipotezinə dayaq olaraq dünya əhalisi və yaşayış resurslarınının artımını göstərir. Belə ki, onun nəticəsinə əsasən, dünya əhalisinin artımı həndəsi silsilə üzrə baş verir (2,4,8,16,32,64). Onlara lazım olan yaşayış resurlarının artımı isə ədədi silsilə üzrə baş verir (2,4,6,8,10,12). Buna görə də, müəyyən müddət intervalında əhalinin sayını azaltmaq, yaxud dövlətin əhalinin artımına nəzarəti vacibdir. Maltus gec evlənmək və az uşaq sahibi olmaq kimi ideyaların qanun kimi qüvvəyə minməsinin tərəfdarı idi. Həmçinin o, epidemiya və müharibələri zəruri hesab edir, döyüşə gedən generallara qibtə edir, xəstəliklərin çarəsini tapan alimləri isə qınayırdı. insanların qurtuluşunu məhvində görən maltus təklif edirdi ki:
“Yoxsul çevrələrə təmizliyi tövsiyə etməyin əvəzinə, onları buna zidd olan vərdişlər yönündə cəsarətləndirməliyik. Şəhərlərimizdəki yolları daha dar etməli, evləri daha izdihamlı yerlərə çevirməli və vəbanın yayılması üçün səy göstərməliyik. Çöllüklərdə kəndlərimizi durğun su kənarlarında tikməli, məskunlaşmanın bataqlıq sahələrdə və zərərli şərtlərlə də olsa, edilməsini təşviq etməliyik. Ancaq hər şeydən kənar, zərərli xəstəliklər üçün alınan xüsusi tədbirləri və bəzi xəstəlikləri kökündən yox etmək üçün layihələr təşkil edib insanlığa xidmət etdiklərini düşünən xeyriyyəçiləri (ki, bu insanlar səhvə yol vermişlər) qınamalıyıq.”
Maltusun fikirləri XIX əsrdə populyar nəzəriyyələrdən biri olmuşdur. Maltusun davamçıları (maltusçular) onun proqnozlarını doğru hesab edirdilər. Lakin XIX əsrdə olan sənaye inqilabı ərzaq bolluğuna səbəb olmuş, qiymətlər ucuzlaşmış və avropada aclıq aradan qalxmışdı. Buna görə də, onun tezisi bir çoxları tərəfindən (bunların içində karl marks və fridrix engel kimi adlar da var idi.) əsassız iddia adlandırılmışdı. Tənqidçilər bunun səbəbini maltusun sənaye inqilabı və onun gətirəcəyi məhsuldarlıq artımını proqnozlaşdıra bilməməsində görürdü. XX əsrin əvvəllərində maltusun fikirləri artıq öz əhəmiyyətini itirmişdi. Texnologiyanın inkişafı ilə ərzaq ehtiyatı daha da artmışdı. Buna baxmayaraq, bu dövrdə də maltusun davamçılarına (neo-maltusçular) rast gəlmək mümkün idi. Neo-maltusçular isə ərzaq bolluğunun səbəbini texnologiyanın inkişafı ilə əlaqələndirir, və texnologiyanın insanlara olan köməyinin məhdud olduğunu bildirirdilər. Çox keçmir ki, XX əsrin 60-cı illərində baby boom baş verir və dünya populyasiyasında güclü artım müşahidə olunur. Ərzaq ehtiyyatı azalmağa doğru gedir. Neo-maltusçular isə “Təbiət öz qisasını alacaqdır. Belə iş olmaz. insanlar dovşan kimi artır və təbiəti bütün resurslardan məhrum edirlər.” bəyanatı ilə bütün dünyanı xəbərdar etməyə çalışırdılar.
Müasir dövrdə olan xəstəlik və müharibələrdə neo-maltusçuların əli olduğu güman edilir. Çünki, onların fikrincə, insan artımı ya böyük faciəyə səbəb olacaq, ya da təbiət bunu requlasiya etmək üçün müəyyən vasitələrdən istifadə edəcək. Tomas Maltusun öz sözü ilə desək, “Əgər insan təbiətlə münasibətlərini nizamlamasa, təbiət özü bunu edəcək.” Hal-hazırda bütün dünyanı əlinə alan koronavirus epidemiyasının neo-maltusçular tərəfindən törədildiyi, yaxud təbii proses olduğu sual altındadır. Lakin hər iki halda da maltusun dedikləri baş verir.
Neçə gündür ki, fikirlərim çox qarmaqarışıqdı. Fikrim özümdə deyil desəm, vəziyyətimi daha yaxşı ifadə etmiş olaram. Anam demiş, huşsuz-başsız bir şey olmuşam. Keçən dəfə zibili paltaryuyan maşına, çirkli paltarı da zibil qabına atdım. Maşın işə salınmamış evdəkilərin xəbəri oldu, bir təhər zibili çıxartdılar paltaryuyan maşından. Bayaq da işə gələndə evin qapısını açıq qoyub evdən çıxmışam. Yaxşı ki, evə oğru girməmiş qonşulardan biri görüb xəbər edib.
Ümumiyyətlə yol gözləmək və yaxud kimdənsə nəsə hərəkət gözləmək çox pis bir şey imiş. Ağıl, fikir qalmır adamda, bütün diqqətin orda olur. Əslində səbrli biriyəm. Konkret vaxt olsa, o vaxta qədər gözləyə bilərəm. Amma bilinməzliyə gələ bilmirəm də. Gözləyirəm, amma nəyi və nə vaxtı gözləyirəm, bax onu bilmirəm. Qalmışam belə. (baxma: bu aşk meşk işleri bize göre değil, arkadaş)
Yəqin eternal sunshine of the spotless mind filmini hamı bilir. Orada məsələn bir aparat var, bu aparat vasitəsi ilə yaddaşından istədiyin hadisələri və kəsləri sildirə bilirsən. 21-ci əsrdə bir mənalı olaraq ixtira olunmalı aparat bu aparatdı (baxma: change my mind). Bəlkə də artıq belə aparat var, amma kütləvi istifadəyə verilmir. Amma bu aparatdan istifadə edilsə, insanların məhsuldarlığı 3-4 dəfə artar. Hardansa yadına bir hadisə düşür, ya da bir nəfər. Başlayırsan boş divara baxıb onun haqqında fikirləşməyə, iş güc də qalır qıraqda. Ayılıb görürsən ki, 1 saatdı elə boş-boş divara baxmısan.
isti və ağcaqanad da bir tərəfdən əsəblərimi tarıma çəkir. Onsuz gün ərzində 6-7 saat yatıram, onun da 2 saatı ağcaqanadların vızıltılarına qulaq asmaqla keçir.
Hələ dünən evə gəldim, yatana qədər təxmini 20 dənəsini öldürdüm, dərman yandırdım, sonra ağcaqanad üçün rozetkaya taxılan göy rəngdə aparat olur, onu da taxdım. Axşam eşidirəm yenə vızıldayırlar. Yatmamışdan əvvəl heçnə yox idi axı, necə peyda oldu bunlar. Şübhələnirəm ki, evə gizli keçid flan açıblar, elə daxil olurlar, ya da haradasa gizlənirlər, dərmanın təsiri keçəndən sonra ortalığa çıxırlar. Bir gün tapacam onların zulalarını.
Hələ səhər qaşına-qaşına oyanıb qarınları qan ilə dolu ağcaqanadların tavandan və ya divardan asılı şəkildə görəndə lap əsəbiləşirsən. Əvvəllər həmin ağcaqanadlara dəymirdim və fikirləşirdim ki, onsuz bunları öldürsəm nə olacaq, öldürməsəm nə olacaq. Həm də bu ağcaqanadlar digərlərindən fərqlənirdilər. Dərmandan, divara əzişdirilib öldürülmə təhlükəsindən qurtulmuş, qanı məharətlə əmmiş ağcaqanadlar olduqlarına görə onlara müəyyən qədər hörmətim də var idi. Ona görə dəyib dolaşmırdım. Amma sonra ağcaqanadlar haqqında sənədli filmə baxanda öyrəndim ki, əslində ancaq dişilər qan ilə qidalanırlar, onu da çoxalmaq üçün edirlər. Yəni bir ağcaqanadın çoxalması üçün proteinə ehtiyacı var, o proteini də qandan alırlar. Erkəklərin isə qana ehtiyacı yoxdu, onlar çiçək şirələri ilə kifayətlənirlər. Uzun sözün qısası, çoxalmasınlar deyə bunları da öldürməyə başladım. Amma ehtiyatlı olunmalıdı, çünki ağcaqanadları bu şəkildə öldürəndə divarda qan ləkəsi qalır. Söhbət əməlli başlı qan ləkəsindən gedir, ya uçurdub göydə tutub öldürməlisən, ya da dərman ilə.
Təzəlikcə belə bir informasiya da öyrənmişəm ki, ümumiyyətlə bu ağcaqanadların ekosistemə hər hansı şəkildə faydası belə yoxdur. Yəni ağcaqanadlar məhv olsa, nə ekosistem pozulacaq, nə də dünyada hər hansı dəyişiklik baş verəcək. Erkəkləri çiçək şirələri ilə qidalandığına görə tozlanmaya biraz kömək edir, amma onlarsız da bu tozlanma baş verir. Arılar kimi deyillər yəni. Bir sözlə sadəcə gün-güzəranını zəhər etmək üçün var olan bir həşəratdır ağcaqanad.
Niyə belə bir entri yazdım bilmirəm. Dəxlisiz, mənasız bir şey oldu, amma neçə gündür bu ağcaqanadlara bəslədiyim “fikirləri” bir yerə tökməliydim. Bəlkə də başqa səbəblər var, başqa şeylərə əsəbiləşirəm, və acığımı yazıq ağcaqanadlardan çıxıram. Ola da bilər, olmaya da bilər. Olmayada bilər. Hansı düzgündür görən? “olmaya da bilər” qəribə gəldi bir anlıq. Aşk bu seve bilir de, tuzaklar kura bilir de, samimi oluyor derken, mesafe koya bilir de. Nəysə yaxşı deyiləm bu aralar.
əsasən Azərbaycanda il ərzində ortalama bir adam 3.20 kiloqram dəniz məhsulu istehlak edir. Dənizə çıxışı olmayan Zimbabvedə belə (3.73 kq) adam başına düşən dəniz məhsulu istehlakı Azərbaycandan çoxdur. 
)