6. görək nədir bu psevdoelm. və niyə əsl elmdən ayırmalıyıq. əvvəlcə niyə elmdən ayrılmalı olduğunu yazım. məsələn, tibb pasiyentə edilən müalicənin təsirinin sübutu ilə inkişaf edir, dəyərləndirilir. hər hansı bir tibbi psevdoelmi məlumat xəstənin həyatını təhlükəyə ata bilər. homeopatiya, c vitamininin möcüzəvi təsirləri və s. kimi psevdoelmi iddialar uzadıla bilər. və çoxu iddia sahibləri elə də cahil adamlar olmurlar. c vitamininin bir çox xəstəliyi müalicə etdiyini iddia edən şəxs nobel tibb mükafatçısı linus pauling olub beləki. və apardığı tədqiqatlar tam əks təsirlər göstərərək bir çox xəstənin başqa orqanlarına əks təsir göstərib. [1] yəni həm tibb işçiləri həm də adi insanlar mütləq psevdotibbi məlumatları elmi məlumatlardan ayırmalıdırlar. ekologiya ilə bağlı araşdırma aparanlar və ekoloji proyektləri maliyyələşdirən qurumlar mütləq psevdoelmi məlumatları ayırmalıdırlar. məsələn, bugün qlobal istiləşmə getdiyi bütün elmi institutlar tərəfindən bilinən, peer-reviewed jurnallarda yayımlanan və elm adamlarının əksərinin razılaşdığı ekoloji vəziyyətdir. ancaq əslində qlobal istiləşmə olmadığını, bunun uydurulduğunu iddia edən yüzlərlə mənbə, həvəskar araşdırmaçılar var. bu sayt iqlim dəyişikliyi ilə bağlı ortaya atılan iddiaları çürütmək üçün uzun-uzun məqalələr yazıb: skepticalscience.com/skeptic_lubos_motl.htm

əgər kimsə həqiqətən də iqlim dəyişikliyinin yalan olduğuna inansa və bunları göz ardı etsə nəticələri dünya üçün fəlakət olacaq. və yenə iqlim dəyişikliyinin olmadığını iddia edənlər elə adi insanlar deyil. aralarında lubos motl kimi güclü fiziklər belə var. bir bilən səfsətəsinə inanaraq lubosun dediklərinin doğru olduğunu fikirləşən biri iqlim dəyişikliyini asanlıqla rədd edə bilər. halbuki üstdəki linkdə motlun əslində bu məsələ haqqında nə qədər məlumatsız olduğunu ya da önmühakiməli davrandığını görürük. [2]

təhsil işçiləri, dərslik müəllifləri psevdoelmi iddiaları ayırmalıdırlar. psevdoelmi iddiaların dərsliklərə soxulması və xüsusilə dəqiq elmlərin içinə soxulması hələ heç bir anlayışı olmayan, mövzunu bilməyən şagirdi yanılda bilər. bu aralar azərbaycan dərsliklərinə nə qədər belə səhv məlumatlar daxil edilib. [3]

psevdoelm sözü ilk dəfə 1796 cı ildə james andrew tərəfindən lüğətə salınıb. ilk dəfə j. a. simyanı fantastik, psevdoelm olaraq sinifləndirib. psevdoelmin ən doğmu dostu psevdotarixi araşdırmalardır. məsələn, holokost inkarı. ortada heç bir ciddi araşdırma olmadığı halda holokostu inkar edən minlərlə şəxs var. əslində tarix, sosial elmlər və dəqiq elmlərin tədqiqat formaları bir-birinə bənzədiyi üçün elə psevdo iddiaları da bir-birinə çox bənzəyir. yaradılışçılar və incil arxeoloqları buna ən yaxşı nümunələrdir. məsələn, uzun zamandır incil arxeoloqları deyə bir şey çıxıb ortaya. incildə olan hadisələrin tarixi sübutlarını tapmaq üçün yaxın şərqi ələk vələk edirlər.

psevdoelm üçün iki kriteriya var.

1. elmi deyil.
2. psevdoelmi faktları müdafiə edənlər həmişə insanları bunun elm olduğuna inandırmağa çalışırlar.

ən əhəmiyyətlisi psevdoelmi iddialarla elmi xətaları ayırmaqdır. məsələn, bir elm adamı təcrübə keçirir və nəticələrini yayımlayır ancaq başqa elm adamları bu nəticələrin təcrübələrdəki boşluqlar, səhvlər səbəbilə ola biləcəyi fikrində razılaşırlar. elm tərəfindən təcrübə nəticələri qəbul edilmir. ancaq həmin araşdırma psevdoelmi sayılmır. tipik elmi xətalardır. deyək ki, həmin araşdırmaçı yenə dəfələrlə eyni səhv təcrübəni davam etdirir və durmadan eyni məqaləni fərqli formalarda yayımlayır. bu artıq psevdoelm sayılır. çünki elm bu cür işləyir. siz bir tədqiqat aparırsız və peer-reviewed jurnallara göndərirsiz. burda 6-7 bəzən 9 aya qədər həmin məqalə əvvəlcə araşdırmaçılar tərəfindən yoxlanılır və qəbul edilsə yenidən bir neçə nəfərlik qrup yoxlamalar aparır, düzəlişlər edir və sair. yəni araşdırmanın qəbul görməsi elə asan proses deyil. əgər elmi jurnallar bunu qəbul etmirsə və ümumiyyətlə etdiyiniz şey tamam məntiq xaricindədirsə və durmadan eyni şeyi müdafiə etməyə davam edirsizsə artıq psevdoelmi araşdırma aparırsız deməkdir. təkamül nəzəriyyəsinə qarşı peer-reviewed jurnallarda, ciddi elmi mənbələrdə heç bir fakt görmədiyimiz üçün bu cəfəngiyyatları müdafiə edən yaradılışçılar tipik psevdoelm adamlarına nümunə ola bilər. qısa olaraq elmi araşdırma zamanı etdiyiniz səhvlər yox bu səhvlərin üzərində israrlı bir şəkildə durmağınız, "mümkün deyil" deyilən şeyi doğru kimi və elm adamı adı altında sırımağınız psevdoelmdir. çox adam elmi xətaları ya da bugün qəbul görən ancaq kiminsə keyfinə uyğun düşməyən şeyləri psevdoelm olaraq etiketlədiyi üçün yazmaq istədim. [4]

riyaziyyatçılar arasında da pseudomathematics teması var hansı ki amateur insanlar tez-tez riemann hipotezini isbat etdiklərini, hər şeyin nəzəriyyəsini kəşf etdiklərini və s. iddia edirlər.

və bir də psevdoelmi elm düşmənçiliyindən ayırd etmək lazımdır. məsələn:

a) yaradılışçı kitab dna strukturunu düzgün izah edir.
b) hər hansı kimya kitabı, dna strukturunu səhv izah edir.
c) yaradılışçı kitab insan və primatların ortaq ataları paylaşdığını rədd edir.
d) elmin etibarlı olmadığını iddia edən hər hansı şəxs, qurum, təlim insan və primatların ortaq ataları paylaşdığını rədd edir.

a) psevdoelmi deyil. çünki ilk kriteriyamızı yerinə gətirmir.
b) hər iki kriteriyanı yerinə gətirmədiyi üçün psevdoelmi deyil.
c) bütün kriteriyaları uyğundur və psevdoelmdir.
d) yenə psevdoelmi deyil.

üstdəki c variantını çıxsaq qalanları sadəcə elm düşmənçiliyidir. yəni: (baxma: antiscience) [5]

istinadlar-mənbələr :
[1]: https://yalansavar.org/2013/03/11/c-vitamini-mucize-mi-yoksa-safsata-mi/"},
[2]: skepticalscience.com/skeptic_lubos_motl.htm
[3]: the center for curriculum and professional development. 1 jul. 1995, october 1996.
[4]: https://skeptoid.com/episodes/4167 beyerstein, b. distinguishing science from pseudoscience
[5]: https://plato.stanford.edu/entries/pseudo-science/
dolby, r.g.a., 1987. “science and pseudoscience: the case of creationism”, zygon, 22: 195–212. gruenberger, fred j., 1964. “a measure for crackpots”, science, 145: 1413–1415. –––, 2006. “falsificationism falsified”, foundations of science, 11: 275–286. langmuir, ırving, [1953] 1989. “pathological science”, physics today, 42/10: 36–48.