+6 əjdaha
5. ən geniş anlamda qarşılaşılan problemin mümkün həll yollarını analiz etmək, variantlar arasından optimal olanını seçə bilməkdir şüur. tanımını belə verəriksə, onda qəbul edərik ki, şüur insanla heyvan arasındakı bir fərq deyil. çox vaxt bu sözlər işlədilir: insan şüurlu varlıqdır, etdiyi hərəkətləri dərk edir. heyvanlar isə hərəkətlərini dərk etmirlər, onlar şüursuzca davranırlar. əsas problem şüur və dərk etmək ifadələrinin tərifindədir. şüurun tərifini yuxarıda verdim. əgər hərəkətini dərk etmək əvvəlcədən hərəkətinin nəticəsini təxmin etməkdirsə, onda heyvanlar bunu bacarırlar. bir hərəkəti nəticəsini təxmin etmədən edirsə, onda bu instinktdir. nəsildən-nəsilə keçən, qəlibləşmiş davranış şəklidir. amma heyvanların bütün hərəkətləri instinkt tipli deyil. haqqında bir-iki il əvvəl oxuduğum bir təcrübə ilə dediyimi təsdiqləməyə çalışım. deməli hərəsində bir qarğa olan iki qəfəs var. sonra qarğaların müşahidəsi altında bir yemi müəyyən qədər uzaq məsafədə gizlədirlər. qəfəslər açılan kimi nə müşahidə olunacağı aydındır. heyvanların ikisi də var gücü ilə yemə tərəf uçub onu götürməyə çalışır. sürətli olan qazanır. sonra təcrübəni daha maraqlı edirlər. qəfəslərdən birinin üstünə pərdə örtürlər, və yemi gizlədirlər. diqqət! indi qarğalardan biri yemin yerini bilir, digəri isə yox. qəfəslər açılanda yemin yerini bilən qarğa, digərinin uçub getməsini gözləyir. o yetərincə uzaqlaşdıqdan sonra isə rahatca gedib yemi götürür. indi aydındır ki, yemi görən qarğa, həm də digər qarğanın yemi görmədiyini görüb. qəfəslər açıldıqda edə biləcəyi iki hərəkət var idi: gözləmək, ya da yemə doğru uçmaq. amma o ikinci halda digər qarğanın diqqətini cəlb edəcəyini dərk etdi və gözləmək qərarına gəldi. ümid edirəm verdiyim nümunə heyvanların yalnız instinktiv hərəkətlər etməsi düşüncəsinə qalib gələr.fikir verdinizsə şüurun tərifini verərkən, "ən optimal olan variant" demədim, "optimal variant" dedim. çox vaxt birdən çox "faydalı" variant olur, bunların arasından ən yaxşısını seçmək isə vaxt və enerji tələb edir. canlının beyni mümkün qədər tez reaksiya verməyə çalışır. bir funksiyanın qrafikini düşünün. girintili-çıxıntılı bir qrafik. qrafikin lokal maksimumları dediyim faydalı variantlardır, global maksimum nöqtəsi isə ən optimal variantdır. beyin bu nöqtələrə müəyyən dəyərlər verir, nə dərəcədə faydalı olacağını dəyərləndirir yəni. və sadəcə ən yaxında yerləşən lokal maksimuma can atır. bəxti gətirsə bu nöqtə qlobal maksimum da ola bilər. bəxti gətirməsə bu nöqtə uğursuz seçim də ola bilər.
heyvan şüurunun insan şüuruna inkşafında inqilabi bir dəyişiklik olub ki, bu da dil, nitqdir. dil məsələyə tamam başqa bir ölçü gətirir. artıq bir hadisəni dərk etmək, təkcə beyin-sinir siqnallarından deyil də, həm də o hadisəni təsvir edəcək sözlərdən və cümlələrdən ibarətdir. insanla heyvan arasındakı fərq bax budur. ola bilər o qarğa beynində "bu gijdıllaq sikdirib getsəydi yemi götürərdim" demir, amma bu düşüncə beynində elektrik signalları şəklində formalaşır.