+6 əjdaha
1. (baxma: bilgisizlikdən doğan sübut)(baxma: cahillikdən doğan arqument)
verilən bir nəzəriyyə haqqında kifayət qədər bilgi olmadan onu səhv və ya düz olaraq qiymətləndirməyə deyilir. məsələn bir nəzəriyyə sırf indiyə qədər heçvaxt inkar edilmədiyinə görə həqiqi olduğu qəbul edilir. eynilə bir nəzəriyyə sırf indiyə qədər heçvaxt sübut olunmadığına görə yanlış olaraq dəyərləndirilir. qərar, hökm hərhansı bir dəlildən yola çıxılaraq deyil də, bilgi yetərsizliyindən verilir. iddiaçı özünün bilgi yetərsizliyini, cahilliyini verilən nəzəriyyənin təsdiqi və ya inkarı üçün kifayət olduğunu düşünür. bu vəziyyətlə tez-tez rastlanılsa da, formal məntiqdə yolverilməz bir xaldır.
bir-iki nümunədən başa salmağa çalışım.
1. ziba bakirədir, çünki indiyə qədər kiməsə verdiyini görməmişəm.
burda iddiaçı zibanın özəl həyatından qaçırdığı şeylərin ola bilmə ehtimalını gözdən qaçırır. sırf indiyə kimi "ziba filankəsə verib" deyən olmayıb deyə onun bakirə olduğuna inanır. bilgi yetərsizliyi hökm vermək üçün bıs edir.
2. qarışqalar uça bilmir, çünki indiyə kimi uça bilən qarışqa görməmişəm.
əslində hər iki nümunədə bir səhv elədim. iddiaçı sırf özünün cahilliyindən yola çıxmaq məcburiyyətində deyil. belə olsa idi, iddiası çox yaşamazdı. problem ondadır ki, cahillik bütün elmdə mövcuddur. müəyyən bir şeyin hələ tam isbat olunmamasından söhbət gedir, mamedin uçan qarışqa görməməsindən yox. məsələn nəzəriyyə irəli sürülür ki, qarışqalar qısa müddət ərzində uzaq məsafələrdə koloniyalar qura bilirlər, deməli onlar uça bilirlər. bu nəzəriyyənin özü də cəhalətdən doğan arqumentdir, ancaq bunu bir qədər aşağıda yazacam. inkarını birinci yazmaq istəyirəm. alimlərdən biri çıxıb deyir ki, qarışqalar uça bilmirlər, indiyə qədər heçkim onları uçarkən görməyib. dediyim kimi insanların qarışqaları uçarkən görməmələri, bu barədə bilgisiz olmaları, qarışqaların doğurdan da uça bilmıdiyi anlamına gəlməz, yuxarıdakı nəzəriyyə inkar olunmuş sayıla bilməz. nəzəriyyənin təsdiqində isə uçmaqdan başqa sürətli yerdəyişmə yöntəmlərinin mövcud ola biləcəyi nəzərdən qaçır. teleportasiya da edə bilərlər. bu barədə bir bilgimizin olmaması, heç vaxt teleportasiyanı müşahidə etməməyimiz qarışqalar uça bilir demək deyil.
göründüyü kimi bir nəzəriyyənin, fikrin, dəlinin quyuya atdığı daşın inkarı ya da təsdiqi o qədər də asan məsələ deyil. ona görə də filan nəzəriyyə isbat olunmayıb, alimlər filan şeyin qarşısında çaş-baş qalıblar, bu möcüzədir və s. şeyləri buraxın. adamlar tapdıqları, fərqinə vardıqları şeyləri sübut etmək üçün itin zülmünü çəkirlər və çox vaxt buna nail olmurlar. ortaya atılan fikirləri təsdiq/inkar etməyin ən məşhur yolları aşağıdakılardır:
1. deduksiya
2. induksiya
3. ziddiyətdən dolayı sübut
və s.
bunların özü də ciddi şəkildə tənqid olunur, amma yetimlərin əlində çox seçim yoxdur. vaxtım olduqca bax-ları dolduracam.
* mən də latınca termin bilirəm deməyin 100 yolu
mənbə: wikipedia tərcümələri, riyaziyyatdan mühazirə skriptim, kıçım.