21. bəzilərinin şah babam, bəzilərinin baş fitnəçi, bəzilərinin də böyük turançı olaraq gördükləri şəxs. fenomenal hadisədi. şah ismayıl kimi bir adamı necə turançı kimi görmək olar çox maraqlıdı.
əslində şah ismayıl haqda yazılacaq çox şey var. belə bir şəxsi hansısa bir dar pəncərədən qiymətləndirmək düzgün olmazdı. amma hal-hazırda istərdim bir-iki şey yazım bu haqda. inşallah başqa vaxt yenə yazmaq imkanı olar.
əvvəlcə qısaca həyatı haqda.
ismayılın 1 yaşı var. atası heydər bəy şirvanşah-ağqoyunlular ittifaqı tərəfindən öldürülür (şeyx heydərin atası yəni ismayılın babası öldürüləndə də heydərin 1 yaşı vardı). ismayıl istəxr qalasına (şirazda) həbs olunur. anası və özündən böyük 2 qardaşı ilə bərabər. 6 yaşında ağqoyunlu taxtındakı dəyişiklik zamanı ağqoyunlu dayıları tərəfindən azad edilirlər. əvvəlcə təbrizə gətirilirlər. burada ismayılın qardaşı sultan əli ağqoyunlular tərəfindən öldürülür (amma digər qardaşı ibrahim sağ qalır. 18-20 yaşlarında bağdadakı döyüşlərdə iştirak etdiyi bilinir). ağqoyunlu bu ailədən çəkinirdi. çünki ailənin kifayət qədər tərəfdarı vardı. başda qızılbaşlar olmaqla. elə qızılbaş hərəkatı da ağqoyunluya qarşı yönəldi şah ismayılın dövründə. şah bir növ öz dayılarına və babalarına qarşı çıxmış olur.
sultan əlini öldürəndən sonra sıra ismayıla gəlir.
artıq 6 yaşındakı ismayılın babası, atası və böyük qardaşı siyasi mübarizələr nəticəsində öldürülmüş oldu. ümumiyyətlə qızılbaşlar öz liderlərini bir-birinin ardınca itirməsinə baxmayaraq dağılmayan bir hərəkat kimi tarixə düşüb. çünki imam əlidən gələn imamiyyətin səfəvi (qızılbaş) soyundan gələn bir şəxsdə yenidən zühur edəcəyinə inanırdılar (12-ci imam mehdi olaraq). məhz buna görə də istər uşaq 1 yaşında olsun, istər 6 yaşında ona sıx bağlanırlar. həmin şəxsi nəyin bahasına olursa olsun qoruyurdular. bunu müqəddəs bir vəzifə olaraq görürdülər.
sultan əlini öldürəndən sonra ağqoyunlular ismayılı da öldürmək istəyirlər. bu vaxt ərdəbildə ismayılı gündə bir ailə evində gizlədir. axırda da məcbur qalıb ismayılı gilana göndərirlər (ismayılı gilana 4 nəfər gətirir. xülafə bəy ustaclı, hüseyn bəy lələ, məhəmməd bəy ustaclı və piri bəy qacari. hansı ki sonradan ismayıl dövlət qurandan sonra bu şəxslərin mənsub olduğu tayfalara mühüm imtiyazlar verir). burda-gilan hakimi mirzə əlinin yanında ismayıl 7 il qalır. farsca öyrənir. hafiz olur (quranı başdan ayağa əzbər bilənə hafiz deyirlər). hədis öyrənir. xüsusilə də şiəliyi öyrənir və s.
ismayıl 13 yaşına gələndə ağqoyulu taxtının da sallandığını görən qızılbaş böyükləri (bu vaxt ağqoyunlu artıq 2 yerə bölünmüşdü) artıq ismayılın zühur etməli olduğunu düşünürlər.
ismayıl bu yola 7 nəfərlə başlayır. sonra tərəfdarları yavaş-yavaş artmağa başlayır. əvvəlcə anadoluya gəlir. bingöl yaylasına. burda anadolu türkmənlərindən ustaclılar, hələb türkmənləri və s. ismayıla qoşulur. 7 nəfər olur 7 min nəfər. ismayıl hələ də 13 yaşındadı. ilk olaraq ağqoyunlunun birinci qolu əlvənd mirzənin 30 minlik qoşununu məğlub edir. sonra da ikinci qol olan murad mirzəni məğlub edir.
yavaş-yavaş təbrizə yaxınlaşır. burda bir əsas məsələ var. iran şiələri. bu dövrdə iran əhalisinin 65-75 faizi sünnidi. amma şiələrdə var. hansı ki, bu şiələr ismayıla qoşulmurlar. çünki bu hərəkat qızılbaşların öz şeyxlərini şah elan etmək uğrunda apardıqları bir mübarizə idi. ismayıl cənubdakı və mərkəzdəki şiədən olan qulatları da, gilan və mazandarandakı şiələri də qılınc gücünə özünə tabe edir.
ismayıl 1501-ci ildə təbrizdə özünü şah elan edəndən sonra ilk cümə namazında bəyan edir ki, artıq bundan sonra təbriz başda olmaqla bütün iranda şiə azanı oxunacaq, xütbələr 4 rəşidi xəlifənin (əbu bəkr, ömər, osman, əli) adına yox, 12 imamın adına oxunacaq və s. bu vaxt şah ismayılın yanındakılar deyir ki, iranın böyük əksəriyyəti sünnidi. əhali üsyana qalxa bilər, biz bunun qarşısını ala bilmərik və s.
şah ismayıl bu vaxt qılıncını çıxardır deyir ki, mən bu yola baş qoydum.
hətta bu hadisənin miniatürü də var. vaxtilə şah ismayılın babası uzun həsənin tikdirdiyi məsciddə baş tutur bu hadisə. həmin məscid də sünni məscidi idi (uzun həsən də sünni olub. ümumiyyətlə ağqoyunlular sünni olub).
həmin miniatürdə təsvir olunduğuna görə, şah ismayıl xütbəni oxuyan imamın yanında əlində qılınc dayanır və məsciddə hər iki nəfərin yanında əlində qılınc bir qızılbaş döyüşçüsü.
bu hadisələr belə təsvir olunur:
təbrizin işğalında ismayıla yardım etmiş zəkəriyyə keçəci necə bir xəyanət etdiyini başa düşür. təbriz şuubi planları əlində əsir olmuşdu. istədikləri cinayətləri həyata keçirəcəkdilər.
zəkəriyyə keçəci şah ismayıla şiələşdirmə siyasətindən vaz keçməsini təklif etdi. təbriz əhalisi şiə padşah istəməz dedi (12 aləm arayi səfəvi 64. یْفص یاسآ نلاع 64)
ancaq sünniləri təhlükəli yaradılış, quyruqlu məxluqlar sayan şah ismayıl şuubiyyənin ona həvalə etdiyi işi yerinə yetirmək fikrində idi. xalqı "haqq dininə" gətirmək istəyirdi. özünü mütləq haqq hesab etdiyindən təbriz əhalisini də bu haqla tanış etmək fikrində idi. həm də kərbəla şəhidlərinin də intiqamını sünnilərdən almaq fikrində idi. təbriz əhli-sünnə olduğu üçün onlarə hz.hüseynin qatilləri olaraq görürdü. təbriz bir dəlinin əlində əsir olmuşdu. buna görə də təbriz əhlinin dinlərinə qarışmamasını təklif edən adama belə cavab verdi: "məni bu iş üçün göndəriblər. böyük tanrı ve məsum imamlar mənimlədir. mən heç kimdən qorxmuram. xalq söylədiklərimi qəbul etməsə, tanrının yardımı ilə hamısını qılıncdan keçirərəm."(12 aləm arayi səfəvi 64. یْفص یاسآ نلاع 64)
o, uşaqlığına qarışmış olan nifrət və kinlə elə bir hala düşmüşdü ki, tarixi və sosial gerçəklikləri anlamaq istəmirdi, anlaya bilməzdi. bir əmri ilə canını fəda edəcək anadoludan gəlmiş qızılbaşların qeyd-şərtsiz itaətləri onun cəsur davranmasına səbəb olurdu. onun baxışında dünya xeyir-şər, aydınlıq-qaranlıqdan ibarət idi. xeyir və aydınlıq tərəfi şiə və şərlə qaranlıq tərəfi sünni idi və qaranlığın kökünü qazımalı idi. bütün bu cəzaları da təbrizin sünni türkləri ödəməli idi.ismayıl bu dönəmdə elə bir yaşdadır ki, onun ağlını iki amil yönləndirir: 1- uşaq fantaziyaları 2- şuubiyye böyükləri ve bilgiləri. bədrəddindən başlayıb ismayılda iqtidara yüksələn hülulçuluq, yəni ruhun bədəndən bədənə keçməsi görüşü şuubiyyənin əlinə bir fürsət kimi düşmüşdü. ismayılda 12 imamım ruhu mərkəzləşmiş və vəliullah olmuşdu.
qızılbaşların təbrizi işğal etdiyi günün ertəsi cümə günü idi. cüma günü şah ismayıl “cami” məscidinə gəldi. məsciddə olan hər iki sünni arasında bir əli qılınclı qızılbaşın hazır durmasını istədi. şah ismayıl sünni məzhəbinin mənsuh (batil) olduğunu elan etdi. məsciddəki camaatın təəccübdən nəfəsləri tutulmuştu. sonra əbu bəkrə, ömərə, osmana ve aişəyə lənət etməyib səssiz qalanların başlarının dərhal vurulmasını əmr etdi. minbərə çıxaraq oradakı camaata dedi: "sünnilərdən təbərra edin (uzaqlaşın)! ―əbu bəkrə, ömərə və osmana lənət söyləyin!"
orada əllərində qılınc tutan qızılbaşlar―çox lənət, daha çok lənət! deyə bağırdılar. xalq etiraz etdi və ara qarışdı. şah yenidən yüksək səslə―kim bu sözləri söyləməzsə öldürüləcəkdir! dedi (12 aləm arayi səfəvi 64. یْفص یاسآ نلاع 64)
məsciddəki əhali türkçəni gilək ləhcəsi ile danışan və əlində qılınc tutan ismayıl adında bu yad uşağın ―əbu bəkrə, ömərə və osmana lənət söyləyin! bağırtısını yenidən eşitdilər. xalq iki qorxu arasında sıxışıb qalmışdı. bir tərəfdən islam böyüklərinə lənət söyləsələr allahdan qorxurdular, digər tərəfdən də əllərində qılınc tutmuş öldürməyə hazır olan qızılbaşlardan. bir çoxu bu sözləri eşitməmək üçün barmaqları ilə qulaqlarını tutdular. şəhərin islam alimlərindən bir neçəsi məsciddən çıxmaq istədilər. ancaq minbərdə əlində qılınc oturmuş şah bu dəfə daha yüksək səslə―təbərra edin! dedi. heç kim təbərra etmədiyi üçün şah məsciddə olanların hamısının boyunlarının vurulmasını əmr etdi. təbriz məscidi böyük bir qətl yerinə çevrildi. heç kim qızılbaşların əlindən sağ çıxmadı.
bunun üzərinə qızılbaşlar təbrizlilərin mallarına ve namuslarına təcavüz etmək üçün sərbəst buraxıldılar. şəhərin bütün din adamları, müəzzinləri, müəllimləri və namaz qıldıranları həbs olundular. onlardan xəlifələrə lənət söyləmələri istəndi. axirətdən qorxan təbriz türkləri bunu etmədikləri üçün öldürüldülər. evləri yandırıldı, qadınlarına, qızlarına təcavüz edildi. ―azərbaycan sünnilərin murdar və iyrənc varlıqlarından təmizləndi.
bir neçə gün ərzində təbrizdə 20 min insan öldürüldü. şah ismayılın təbrizdə həyata keçirdiyi cinayətə bəşər tarixi şahid olmamışdır. bəlkə şah ismayılı neronla müqayisə etmək mümkündür. (ىایضیًّ َهاًشفس 409 – 310 venesiyalılar səfərnaməsi 310-409.)
şah ismayılın törətdiyi cinayətlərin xəbərləri avropaya qədər çatmışdı. qızılbaşlar ərdəbilin küçələrində gəzir və ―əbu bəkrə, ömərə, osmana lənət! deyə bağırırdılar. hansı evdən səs çıxmırdısa, o evi yandırırdılar. evlərin içində uşaqlar da yanaraq can verirdi. (aləm arayi səfəvi səh.54.)
təbrizdə olmuş venesiyali bir tacir xatirələrində yazır:
təbrizdə olanda anadoludan könüllü olaraq şah ismayılın buyuruğu altına və onun bayrağının altına keçən axınları gördüm. xüsusən də anadoludan, qaramandan axınlar gəlirdi. ismayıl da onlara vəzifə və məqam verirdi. (ىایضیًّ َهاًشفس 423 . venesiyalı səfərnaməsi 413.)
təbii ki, həm osmanlı tarixçilərinin, həm də səyyahların hadisələri şişirtməsi halı ola bilər. çünki osmanlı düşmən idi. düşməni də bu formada təqdim etmək normaldı. misal üçün ərəb tarixçiləri də babəkin səhərdən axşama swinger partiləri təşkil etdiyini yazırlar.
qızılbaşların sayı artdıqca azərbaycan türklərinin qara günü də artırdı. azərbaycana gələn hər qızılbaş sünni öldürüb kərbəlanın intiqamını alırdı. əslində isə intiqam adı altında xalqın mallarına sahiblənirdilər. venesiyalıların dediklərinə görə təbriz, ərdəbil və zəncan kimi azərbaycanın böyük şəhərləri qanlı günlər keçirir, xalq qətlə yetirilir, aclıq və səfalətdən yox olurdu. yerli əhalinin qızları və qadınları fahişəliyə sürüklənirdi. yaraşıqlı sünni oğlanlarla cinsi əlaqəyə girir, onları cinsi istismar edirdilər.
bütün bunlar sünniliyi aşağılamaq üçün idi. bu yolla azərbaycan əhalisi aşağılanmış məzhəblərindən asanlıqla qopa bilərdilər. bir tərəfdən qətl, digər tərəfdən aşağılama. bunların təsiri ilə azərbaycan qaraqoyunlu və bayundurlu türk mədəniyyəti və kimliyindən tamamilə qoparaq iran şüubiyə kimliyinin bir parçası olacaqdı.
iranda xalq arasında inidinin özündə də peder suxte deyə bir söz var. təxminən bizim dilə atasıyanmış kimi tərcümə olunur. təhqiramiz bir sözdü. bu söz şah ismayılın təbrizdə şiəliyi qəbul etməyənləri diri-diri yandırması ilə bağlıdır.
əslində şahın belə bir üsuldan istifadə etməsini başa düşmək olar.
təxminən 80-100 il ərzində iranın böyük əksəriyyəti şiələşdirilir. bağdadda, yəzddə, xorasanda, mərvdə çox ciddi qətliamlar olur. sünni üləma ya osmanlıya ya da özbəklərə sığınır, bəziləri də öldürülür. bu proses iranlıların böyük abbas dedikləri şah ı abbasın dövründə başa çatır. qılınc müsəlmanı ifadəsi də burdan yaranır.
1500-1501-ci illərə aid olduğu güman edilən qəsidələrdə (çünki bu qəsidələrdə həmin dövrdə baş tutan döyüşlərdəki qələbələrlə bağlılıq var) şah ismayıl qızılbaş dövlətinin de-fakto yaranışını "sahibi zaman vədəsinin" yetişməsi, qızılbaşların və səfəvi evinin öz yağıları mərvanilər (əməviləri nəzərdə tutur) üzərində ulu məhşər divanı qurması adlandırır (irişdi vədəsi sahibi zamanun, ulu divan quruldu, məhşər oldu. olar ki, tabei mərvənilərdür, sürüldü çıxdı dindən əbdər oldı).
"adım şah ismayıl, haqqın səriyəm" misrası ilə başlayan şeirində şirvanşah fərrux yasar üzərində qələbəsinə işarə edərək yazır ki, "atamun qanın aldım yeziddən, yəqin bilgil ki, nəqd heydəriyəm".
təbliği yazılarında bildirir ki, sadəcə şahlığa çıxmamış, "haqqın səri" olmaqla 12 imamdan biri kimi (on iki imamdan mən dəxi biriyəm) zühur etmişdir. bu zühur etməsi ilə də hz.əli ilahilik təlimi, "dövrani-əli" qələbə çalmışdır.
müxtəlif sufilik inanc və görüşlərini özümlü bir qəlibdə birləşdirməyə çalışan xətai anlatmağa çalışırdı ki, allah hz.əlinin timsalında və onun özünün (xətainin) varlığında yeni imam ortaya gətirib. onun taxta çıxması ilə guya mehdi örtüyü üzündən götürüb zühur etmiş, "şahənşah"(şah əli), "dövrani əli" yetişərək yer üzündə haqq və ədaləti bərqərar etmişdir (sultan sərapərdə zühur oldu, çu mehdu faş oldu şahənşah ki, dövrani əlidür).
bütün bunlarla yanaşı öz şəxsiyyətini ilahiləşdirmək üçün o, "rəfiqim ğazilər" adlandırdığı təriqət döyüşçülərinə, bütün orduya (qızılbaş dövlət sistemində təriqət döyüşçüləri bütünlüklə ğazi adlanırdı) və xalqına üz tutub: " allah-allah deyin ğazilər, ğazilər deyin şah mənəm" deyirdi. bu inanc idi və bu inanca qarşı çıxmaq şah ismayılın təbliği yazılarında dinsizlik, kafirlik və düşmənçilikdi.
"əzəldən şah bizim sultanımızdır, pirimiz, mürşidimiz, xanımızdır: xətai der məvali-sirri heydər. şahi həqq bilməyən düşmanımızdır".
belə yazılar dövlətin və təriqət başçısının ruhani nüfuzundan daha çox onun dünyəvi hökmranlığına müqəddəslik donu geyindirməyə yönəlmiş addımlar idi.
çaldıran döyüşü.
çaldırana qədər şah ismayıl bütün döyüşlərində əsgəri baxımdan sayca az olmasına baxmayaraq qalib gəlmişdi. bu vaxta qədər şahın qoşun sayı 10 mindən 40 minə qədər artır. orduda vuruşanlar iran türkmənləri və şərqi anadoludan gələn tükmənlər idi. hansı ki, şah ismayıl çaldırandan qabaq qoşun yığmaq üçün anadoluya xəlifələr göndərir. sultan yavuzun şərqi anadoluda ələvi türkmənlərə qarşı soyqırım törətdiyi iddia edilir. düzdü orda ələvi üsyanlarına qarşı (həm çaldırandan əvvəl, həm də sonra təxminən 16-17 illik bir zaman kəsiyində) qoşun göndərir və təbii ki, qırğınlar olur. amma sayın 40 min olması absurddu. çünki şah ismayıl şərqi anadoluya göndərdiyi adamlar vasitəsilə (başda xəlifə nur əli olmaqla) öz ordusuna cəmi 3 min döyüşçü yığa bilir. hələ söhbət osmanlı dövlətinin təbəəsi olmayan türkmənlərdən gedir.
çaldıranda da bildiyimiz kimi yavuz qalib gəlir və bu döyüş şah ismayıl əfsanəsinin
başa çatması ilə nəticələnir. çünki şahı allahın yer üzündə təcəllisi olaraq görən qızılbaşlar bu döyüşdən sonra bunun əslində belə olmadığını başa düşürlər.
gələk şah ismayılın xanımının osmanlıya əsir düşməsi söhbətinə.
taclı xatın. şah ismayılın xanımıdı (mosullu türkmənlərdəndi). bəzi osmanlı tarixçiləri çaldıran döyüşündən sonra yavuz səlimə əsir düşdüyünü, istanbula gətirildiyini və osmanlı dövlət adamlarından cəfər çələbi ilə evləndirildiyini yazırlar. guya bundan sonra da şah özünü içkiyə verir. üzüntüsündən ölür və s. bunlar tamamilə uydurma söhbətlərdi.
taclı xatın həqiqətən də çaldıran döyüşündə olur. döyüşdən sonra bir günlüyünə yoxa çıxır. amma səhərisi gün xoy yolunda tapılır və şahın sarayına aparılır. ölənə qədər də orda yaşayır. hətta şah ismayıl öləndən sonra təhmasibin əlindən tutub taxta çıxardır (təhmasib o vaxt 10-11 yaşlarında uşaq idi). amma təhmasib onun oğlu deyildi. təhmasibi taxta çıxardır və bundan sonra təhmasibə itaət edəcəksiniz deyir. yəni sarayda nüfuzu olan bir qadın olur. vəqfləri filan var imiş.
bəs osmanlılar belə bir hadisəni nəyə görə uydurublar? bu tarixçiliyə, xüsusən də şərq tarixçiliyinə xas olan tipik bir şeydi. osmalılar şah ismayılın xanımının əllərinə keçməsi ilə öyünür. yəni ki, şah öz arvadını belə qoruya bilməyən biridir. görün kimin arxasınca gedirsiz. filan. bu hadisə heç bir səfəvi qaynağında yoxdu.
uzun sözün qısası, şah ismayıl qızılbaşların ciddi dəstəyinə arxalanaraq türkmən ələviliyindən, sufilikdən və ümumilikdə şiəlikdən sui-istifadə edib dövlət qurmuş şəxsdi. onu turan qurucusu olaraq görmək gülüncdü.
şah ismayılın xarici görünüşünə gələndə. məşhur bir şəkil var. hansı ki, sultan səlim olduğu deyilir. qulağında sırğa olan. böyük ehtimalla o şəkil şah ismayıla aiddi. ümumiyətlə osmanlı sultanlarından fərqli olaraq səfəvi şahları saqqalsız olurdular və əksəriyyəti sırğa taxırdılar. sırğa taxma ənənəsi bütün türkmənlərdə var idi. ağqoyunlular və moğol şahları da daxil olmaqla. babur şah da sırğa taxırdı.
35. bu qədər müharibədə ola-ola, savaşlarda iştirak edə-edə necə olur ki, şair olur, sufizmin bu qədər dərinliklərinə enə bilir... sevgidən yazıb sonra bu qədər qəddarlıq edə bilir. heyrət ediləsi adamdı.
yer yox ikən, göy yox ikən, ta əzəldən var idim,
gövhərin yekdanəsindən irəli pərgar idim
gövhəri ağ eylədim, tutdu cahanı sərbəsər,
yeri-göyü, ərsi-kürsi yaradan səttar idim.
gah hüseyn ilən belə pustimi soydu qazilər,
gah da mənsur donuna girdim, ənəlhəqdar idim
girdim adəm cisminə, kimsənə bilməz sirrimi,
mən bu beytullah içində ta əzəldən var idim
on səkkiz min aləmə mən mən gərdiş ilə gəlmişəm,
ol səbəbdən haqq ilə sirdar idim, sərdar idim.
dunyasından mən onun sirrin bilirdim, ol mənim,
dəryanın altındakı sağ qızdıran əngar idim
mən xətaiyəm haqqı haqq tanımışam biguman,
onun üçün ol yaratdı, mən ona dərgar idim
40. uşaq vaxtı oxuduğum, anladığım və böyüklərimdən (baxma: tarix muəllimlərindən ) eşitdiyim qədəri ilə şah ismayıl qızılbaş əqidəsi olaraq özünü zamanın imamı kimi görürdü, yəni ən azından əhli-beyt məktəbinə və müqəddəslərinə çox bağlı biri idi. Ağqoyunluları 1503 savaşında (baxma: adları səhv sala bilərəm) qalib gələndə, öz ordusunun arxasında dəvələri zəncirlə bir-birinə bağlatdırdıb ki, bəs dövrün imamı yenilməzdi. ona görə sayca az olmalarına baxmayaraq, döyüşü udurlar. Osmanlı ilə olan çaldıran döyüşü də eyni fikir ilə olub. əvvəlcədən ona təklif ediblər, gecə ilə Osmanlı tərəfinin toplarını məhv eləməyi, razı olmayıb. həm, venesiya krallığı zamanında söz verdiyi silahları göndərməyib (baxma: 4 tane helikopter istedim, vermediler, daha ne isteyecegim ki?) uduzandan sonra da çəkilib inzivaya, verib özünü içkiyə. geriyə qayıdanda Qarabağlarda bir dərədə ov yeri görüb, deyiblər: "şah sağ olsun, burda ov ovlamazlar, ovsunludur" nəysə, ceyranı ovlayıb, yeyib, sonra xəstələnib, elə yolda da ölüb. xətai ləqəbini də, xətai/xətayi nəslindən olduğundan yox, ki elə bir nəsil yoxdu (Azərbaycan) tarixdə, kərbəla şəhidlərinin qəbrini açdığı üçün götürüb. inanmırdı ki, şəhidlər ölməz ayəsinə. hürr-ün qəbrini açır və görür ki, hürrün nəşi çürüməyib. alnındakı sarğını açıb özünə götürmək istəyir və yerinə öz
əbasının parçasından qoyanda, qan dayanmır. yenidən eyni parça ilə yaranı bağlayır. sonra o məhşur qəzəli yazır:
çıxdı seyrə xətai, açdı hürrün qəbrini,
ilahi, əhv eylə, tövbəkaram doğrusu.
indi bu hadisə illah ki belə olub ya yox, deyə bilmərəm, amma hürrün qəbrinin açılması həqiqətə uyğundu. çünki, kərbəla hadisəsi olana qədər, ikili fikir hökm sürürdü, bəziləri deyirdi, hürr imam Hüseynin dəstəsinə qoşulub, bəziləri deyirdi yox. hürr, yezidin dəstəsinə başçılıq edən və imam Hüseynin üstünə beyət üçün göndərilən sərkərdə idi. imam küfəyə gedən yolda rastlaşırlar. imamın ora getməkdə məqsədi isə, qısa zamanda hərbi şəhər olan Kufəyə çatıb yezidə qarşı ordu yığa bilməsi idi. bunun üçün qabaqcadan da adamını göndərmişdi, onu da çatan kimi yezidin adamları öldürür. hürr imamın qarşısına şərt qoyur, ya beyət elə, ya geriyə dön, küfəyə səni buraxan deyiləm. imam isə tamamilə başqa bir yol seçir, üzü kərbəlaya gedir(baxma: başqa adı ilə ney nəva). beyətin qarşılığında da imama yəmən valiliyi təklif olunur. bizim dildə desək: "başını sal aşağı yaşa da, sənə lazımdı haqq Ədalət?!!" kərbəla hadisəsi olanda da hürr özünü imamın qoşununa çatdırıb ilk vuruşmaq istədiyini bildirir və deyir ki, bura gəlməyinizə mən səbəbkar oldum, qoy ilk döyüşən də mən olum. imam da icazə verir. şah ismayılın o qəbri açması ilə də o şübhə aradan qalxır.
şah ismayıl eyni zamanda füzuliyə də onun sarayında şairlik eləməyi təklif edir. Füzuli də deyir ki, onun kimi ( imam hüseyn) şahı qoyub, sənin kimi şahın yanında çalışım. Füzulinin şəkli/ rəsmi öz şəklidir, zamanında onu rəsm edənlər olub. üzü çopur idi, çünki o vaxtdı vəba xəstəliyi tüğyan eləyirdi. (baxma: black death) elə özü də o xəstəlikdən ölüb.
31. entry'lara göz gəzdirdim. ordan-burdan eşitdiyi hekayələri yazan kim, güntay cavanşirin kitabını copy+paste eliyən kim, onu böyük şair və sərkərdə kimi tanıyan kim və s.
şah ismayıl haqda heçnə yazmayacam. səfəvi tarixinə aid iki əsas mənbə var. birincisi iskəndər bəy türkmənin "tarixi aləmarayi abbasi" və ikincisi də həsən bəy rumlunun "əhsən-üt təvarix" əsərləri. məsləhət görürəm ki, şah ismayılı oğraş bilən və ya özünə ata bilən, fərqi yoxdur, hər kəs müəyyən bir fikir yürütməzdən əvvəl bu iki kitabla tanış olsun. yoxsa "pox vs paxlava", "karvanbasan quldur", "topu kəsən qılınc" və bu kimi hekayələrlə tarixi gerçəkləri yansıtmaq qeyri-mümkündür.
Anadoluya gedib başına müridləri toplayarkən özünü babası ilə əlaqədar olaraq şeir və qəzəllərində peyğəmbər nəslindən gələn seyid kimi təsvir etsə də,
Övliyalar, ənbiyalar çоxdurur, illa ki sən,
Cümlədən ə’la imişsən, ya Əli, səndən mədəd.
Şirvanşahları cabanı döyüşündə məğlub etdikdən sonra özünü şiələrin qeybə çəkilmiş 12-ci imamı Mehdi:
Xətayi Mehdi оldu.
imamlar cəhdi оldu,
Gətir, getdi qəm-qüssə,
Şadilik vaxtı оldu.
Şeirlərin vaxtı tam dəqiq bilinməsə də, fikrimcə, özünü müqəddəslik mərtəbəsində layiq gördüyü yerlər təqribən qələbələrindən sonra baş verib. Osmanlılara məğlubiyyətindən sonra isə özü haqqında olan bütün fantaziyaları alt-üst olmuş, tamamilə içkiyə qurşanıb, dövlət işlərindən əl çəkib.
bütün bunlar hamısı subyektiv düşüncələrimdir, ancaq reallığa çox uyğun gəlir, fikrimcə...
şah ismayıl – hə, bəyazid oğlu, nə oldu, dünyanı fəth edə bildinmi ?
sultan səlim – hər halda səltənətimin hüdudlarını misirin sərhədlərinə kimi genişləndirdim.
şah ismayıl – bunun şəxsən sənə nə xeyri oldu ? səfasını görə bildinmi ?
sultan səlim – biləndə ki, türk qılıncını uzadıb afrikanın səhralarına sancdım, məmnimçün elə bu da kifayətdir.
şah ismayıl – aya ağılsız, əgər biz birləşə bilməsək də, heç olmazsa bir-birimizlə işimiz olmasaydı, onda daha neçə ölkəni çökdürə bilərdik.
sultan səlim – mən onsuz da diz çökdürəcəkdim, neyləyim ki, yolumu mənədn yüz qat artıq bir qüvvə kəsdi.
şah ismayıl – görürəm, ağlın hələ də başına gəlməyib.
sultan səlim – bəs sən çox ağıllıydın ? sənin xülafə xanın deyildimi trabzonda mənə başıa bağlamaq üçün örpək göndərən.
şah ismayıl – mənim bu əhvalatdan xəbərim olmamışdı. nə qədəər məktub yazıb səni sülhə çağırdım . ölkələrimizi qardaşlaşdıra bilərdik. gərəksizləriiçimizdən, ətrafımızdan təmizləyib nəvə, nəticələrimiz üçün nələr edə bilərdik.
sultan səlim – fatehlik elə dadlı oyundur ki, bütün başqa ehtirasları söndürür. mənə elə gəlir ki, biz o zaman öz iradəmizlə deyil, kiminsə istəyiylə hərəkət edirdik. buna elmdə tarixi zərurət deyirlər.
şah ismayıl – yaxşı, bəs onda niyə həmin tarixi zərurət əvvəl bir məqsəd dalınca göndərir, sonra ağzından vurub geri qaytarır.
sultan səlim – tale həmişəlih birini sevmir.
şah ismayıl – niyə ki… mən uzun ömür yaşayıb həmişə də qələbələr çalan nə qədər hökmdar tanıyıram.
sultan səlim – ola bilər. fələyin işlərinin məntiqini anlamaq insan ağlı üçün əlçatmazdır.
şah ismayıl – mən namərdlik eləmədim, sən elədin. mən gecə sənin üstünə hücum edə bilərdim, eləmədim. sən isə qılıncların döyüşdüyü yerdə topları işə saldın.
sultan səlim – başqa əlacım yoxdu. sənin süvarilərinin qabağında duruş gətirmək olardımı ? sənin xalqın azadlıqda güxlüdür, mənimki təhkülə zamanı.
şah ismayıl – sənin ordunun gücü nizam-intizamda, dönməzliyində, qələbəyə alışmağında.
sultan səlim – bəs yeniçərilər ?
şah ismayıl – yeniçərilər əlahiddə bir şey, sizin ümidinizdir. bizim gücümüz isə cəsurluğumuzda, igidliyimizdədir. çaldırandan sonra səni öldürmək üçün könüllü ölümə gedən beş yüz döyüşçümüzün əməini nə onlardan əvvəl, nə də sonra belə kütləvi şəkildə təkrar edən olmadı.
sultan səlim – belə bir ordunun heyf ki, sənin kimi bacarıqsız bir sərkərdəsi vardı.
şah ismayıl – bu sözləri iyirmi iki yaşına kimi dörd böyük döyüşdə qələbə çalan adama deyirsən ?
sultan səlim – onlarda sən yox, sənin sərkərdələrin qalib gəlib. hələ kim nə bilir, bəlkə də sehrbazlıqla qalib gəlmisən.
şah ismayıl – bəs, o sehrbazlıqla niyə sənə qalib gələ bilmədim ?
sultan səlim – çünki mənə və türk ordusuna heç bir sehrbazlıq bata bilməz.
şah ismayıl – eləmi ? bəs niyə oğlun süleyman elə bir dövrdə vyananı ala bilmədi ?
sultan səlim – çünki tanrı bunu istəmədi.
şah ismayıl – nə oldu, qələbə çalanda sizin olur, məğlub olanda günahı tanrının boynuna qalır ? yox, səbəb tanrı deyil, ya siyasətsizlikdir, ya da nəşəyəqurşanıb vaxtından əvvəl qocalmağınız.
sultan səlim – ola bilər. amma bir şey var ki, bu qədər türk xalqları içində, yalnız biz köləlik nə olduğunu bilmədik.
şah ismayıl – sizin ölkə azərbaycan qədər zəngin deyildi. zənginlik kiçiç xalqlar üçün bədbəxtlikdir. bir də ruslar və farslar kimi məkrli və amansız qonşularınız yozdu.
sultan səlim – niyə ki ? sizi əsarətdə saxlayanlar məgər bizim də qonşularımız deyil ?
şah ismayıl – dayan, bir də sizin analarınızdan biri zamanın istədiyi oğlu doğa bildi, bizimki isə yox.
sultan səlim – ola bilər. amma sizin köləliyinizin səbəbi həqiqəti sevməməyinizdir. siz yalançı bütlərsiz keçinə bilməzsiz. səcdə etmək tələbatı sizin qanınızdadır.
şah ismayıl – ola bilər. amma bununla belə yenə dünyada mən bilən sizinlə bizim qədər bir-birinə yaxın xalqlar yəqin ki, çox az olar.
sultan səlim – hardasa hədsiz yaxın, hardasa uzaq…
şah ismayıl – elə də olmalıdır. bir-birinin eyni olan, hətta iki əkiz qardaş tapmaq da çətindir. beş barmağın hərəsi bir cürdür, ancaq hamısı eyni məqsədəxidmət edir. görəsən bizim ən böyük fərqimiz nədir ?
sultan səlim – ən böyük fərqimiz odur ki, biz əsarətdə yaşaya bilmədik, siz isə azadlıqda.
şah ismayıl – gələcək azadlıq üçün müvəqqəti əsarətə dözmək məncə müdriklik əlamətidir.
sultan səlim – köləliyin dadını görən ondan əl çəkə bilməz.
şah ismayıl – tarix bunun əksini sübut edən misallarla doludur.
sultan səlim – əsarətdən sonrakı azadlığın faydası az olur.
şah ismayıl – niyə ?
sultan səlim – çünki əsarətin qışından bircə dənə də faydalı, məhsuldar toxum salamat çıxa bilmir.
30. əfsanəyə görə yavuz trabzon valisi ikən tez-tez iran xalqından biriymiş kimi qılıq dəyişdirib şahmat tutqunu şah ismayılla şahmat oynayır və onu məğlub edirmiş bir gün bunun üzərinə şah ismail də əsəbiləşib onu alçaldıb bir kisə qızıl verib göndərmiş. yavuz'da gedərkən o bir kəsə qızılı oralarda bir daşın altına saxlamış. yavuz da bu qəribə sağdan sola yuxarıdan aşağı puzzle tarzlı şeiri yazar. hər kəsi sən öz dostun, sadiq qulun mu sandın, o alçaltdığın adam bəlkə də dünyaya hökmedir deyər. sonra gəl zaman get zaman yavuz döyüş meydanında da şah ismayılı yenincə təbrizə girmiş, və xalqdan birinə daşı qaldırmasını söyləmiş. o bir kəsə qızılıda ona hədiyyə etmiş.
sanma şâhım herkesi sen sadıkâne yâr olur
herkesi sen dost mu sandın belki ol ağyâr olur.
sadıkâne belki ol âlemde serdâr olur
yâr olur ağyâr olur serdâr olur dîldâr olur...
gerçək mi deyil mi bilməm amma çox gözəl hekayədir
33. türkiyəli professor tufan gündüz şah ismayılın türk tarixində böyük uğuru olan şah kimi qələmə verdiyi video sosial şəbəkələrdə əməlli reytinq qazanıb.könül istərdi ki, şah ismayılı biz də böyük şah kimi qələmə verək amma məsələ doğrunu bilməkdisə qardaş o şah camaata bir xeyir veribsə on ziyan verib.əvvıl bütləri sındıraq
1)şah ismayıl 13 yaşında dövləti qurmağı absurd fikirdi.bunu bir çox tarixçilər də qeyd edir.şah ismayıl təhsilini alıb hazır olana qədər səfəvilər dövlətini ismayıl yox dövlətdə yer alan lələlər idarə edib.
2)şah ismayıl səfəvilər dövlətini farslaşdırılmasına əsas zəmin yaradan insan olub ki, oğlu təhmasib də onun yolu ilə "layiqincə" gedib
3)şah ismayıl yavuzla şahmat oynaması məsəli də əsassızdı.və bunu demək olar ki, bütün tarixçilər inkar edir.nə osmanlı sultanı, nə şah ismayıl o dövrdə bu riski gözə alqcaq səfehlər olmayıb.çünki qan düşməni idilər
4)bəzi mənbələrdə isə şah ismayıl (özü olmasa belə ətrafındakılar belə qeyd edirdi) özünü mehdi kimi də qələmə verib.çaldıran döyüşündəki məğlubiyyətindən sonra bu ünvandan əl çəkdi
5) şah ismayıl çaldıran döyüşündən əvvəl yavuza mən islamın aslanıyam sözləri ilə xitab edib.döyüşdəki məğlubiyyətdən sonra bunu qarşı tərəfə deyib.amma bu məktublar cavabsız qalıb.
6)şahın arvadının əsir düşməsi məsələsi isə yalan deyil.bu süleymanın naxçıvan səfərində olarkən məktublaşmalarda da öz əksini tapıb.
bu arada bütün dünya tarixçiləri ismayılı iran şahı kimi tanıyır.tarixçilər bunu bilərək yalan demir çünki ismayıl buna zəmin yaradacaq addımları atıb vaxtında.ismayılın böyük hökümdar olmasını müzakirə etmək bizə düşməz ancaq fikir deməkdə sərbəstik.mənim üçün əsrlərdi regionda şiə və sünni problminin böyük səviyyəyə qalxmasının səbəbi də məhz 1501-ci ildə qəbul edilən "dövlət dini" qərarı durur.
p.s millətə qaz verib başını aldatmaq asandı.500 il əvvəlki tarixi də sıramaq qədər asan heçnə yoxdu amma qardaş insan gərək doğrunu desin.heç olmasa millətin doğrunu bilməyə haqqı var.güya ismayılı uğursuz (pis yox) şah kimi tanısalar dünya dağılacaq? yox! taixdə iz qoymuş şəxsiyyətlərimizi öyrənmək yaxşıdı amma doğruları öyrənmək onnan da yaxşıdı.
38. mənim gözümdə sekulyarlıq simvolu olan, islam dininin təməllərinin iran və iranın keçmişdə əhatə etdiyi ərazilərdə, müasir azərbaycan da daxil olmaqla köklü şəkildə sarsıdılmasına səbəb olaraq, iranda təqribən 1000 il sonra dinin dövlətdən ayrılmasının və fars kimliyinin yenidən dirilməsinin əsasını qoyan, əslinin yunan, gürcü, kürd, fars, türk mənşəli olmasına baxmayaraq, öz müridlərini anadoludan öz başına toplamaq və cəsarətləndirmək məqsədilə yaratdığı türk dilli poeziya ilə, bugün danışdığımız azərbaycan dilinin təməllərini atdığı üçün *
nəsimiylə birlikdə
*
azərbaycan dilini dövlət dili elan etməsi boş iddiadır. hərbidə və məhkəmədə işlənib, ancaq rəsmi yazışmalar farsca olub
azərbaycanlı kimliyini daşıyan hər kəs üçün mənəvi cəhətdən dəyərli sayıla biləcək, qorxmadan və çəkinmədən öz fikirlərini və ideyalarını diktə edə biləcək cəsarətə sahib olan, özündən əvvəl mövcud olan əxlaqi-dini normaları heçə sayıb, özünü allah belə adlandıra biləcək dərəcədə çılğın olan (#296511), öz "əxlaq"ını yaratmış şah.
qeyd. onun yaydığı şiəlik məzhəbini bugünkü iran perspektivindən baxıb qiymətləndirmək qətiyyən doğru deyil. Ismayılın o dövrdə demək olar əhalisinin hamısı sünni olan bir yerdə etdiyi bu inqilabı belə təsəvvür edə bilərsiniz ki, bugün homoseksuallığa meyilli davranışı edam ilə cəzalandıran səudiyyə ərəbistanında homoseksual evlilikləri leqallaşdırırsınız. Ərəbistanda bu aktın xalq və dini şəxslər üzərində psixoloji təsirinin miqyası nə olacaqdısa, iranda da bu baş vermişdi, ölkənin hər tərəfində üsyanlar baş qaldırmışdı. Siz yüzlərlə ildir 5 dəfə namaz qılan adamları gündə 3 dəfə şiə üsulu namaz qılmağa, onlar üçün dəyərli olan, sünniliyin əsasını qoymuş şəxsləri təhqir edib, lənətləməyə məcbur edirsiniz... Nəticə etibarilə Ismayıl özünə sədaqət andı içən qızılbaşların köməyilə bu üsyanları dəhşətli qətliamlar törədərək qılınc gücünə yatırır, əhalinin dini ideallarını dəyişdirir və rəvayətə görə qılınc müsəlmanı ifadəsinin yaranmasına səbəb olur... onu da qeyd edim ki, oxşar bir şeyi Nadir şah kimi qüdrətli bir sərkərdə də iranda yeni bir məzhəb yaradaraq həyata keçirməyə çalışıb, ancaq din adamlarının qəzəbinə səbəb olaraq müvəffəqiyyətsizliyə düçar olub. hətta ölümünün səbəblərindən biri kimi bunu göstərənlər də var.
orta əsrlər şiə-sünni münasibətləri ilə bağlı bunu deyim ki, deyilənə görə, onlar bir-birlərindən elə dərəcədə nifrət edirdilər ki, şiə və sünni olan kəs öz qızını sonradan müsəlmanlığı seçmiş hər hansı bir dinə mənsub şəxsə, məsələn xristiana verə bilərdi, ancaq şiə və ya sünni dünya dağılsa da, bir-birinə qız verməzdi... sonradan digərinin məzhəbinə seçsə də, hətta.
25. 1- bütün türkcə kitabları sünnilərin yazdığıdır diyə yandırdı.
2- mövlananın əsərlərinin oxunmasını yasaqladı, çünkü məsnividə şiələr rafizi olaraq zikr edilir.
3- bütün tarlaları biçin vaxtı yandırdı və sünni kəndlilər ac buraxıldı. ac sünni kəndlilərin qarşısında iki seçənək var idi: aişə, əbu bəkr və ömərə lənət edib şiə olmalı, ya da qətl edilməli idilər. çoxu osmanlıya sığındı.
4- şiəliyi qəbul etməyən ailələrin uşaqlarına həm özü, həm də qızılbaşlar cinsi təcavüz etdilər. namuslarını qorumaq üçün çoxlu sünni rafizi olmaq məcburiyyətində qaldı.
5- azərbaycanda, özəlliklə osmanlı ilə sərhəd bölgələrdə bütün körpüləri, kəndləri, çeşmələri osmanlı ordusuna təminini dağıtdılar.
6- şah ismayıl öz anası aləmşahın başını kəsdi.
7- çegin (çiy yeyən) adında 12 imam adına 12 nəfərdən ibarət dəstələr təşkil etdi. çeginlər təbrzidə sünni alimlərini diri-diri yedilər.
8- sultan şeybaninin leşini və bağarsaqlarını qızılbaşlara yedirtdi.
9- şah ismayılın əmri ilə təbərrayan (əlində balta olanlar) təbrizdə evlərə girir və uşaqlardan adlarını soruşurdular. adının aişə, ömər və əbu bəkr olduğunu deyən uşağın başını həmən balta ilə vururdular.
10- türk dilini 1508-ci ildə qadağan etdi.
11- fars dilində yazan sünni şairləri qətl etdi. imanını qoruyan fars qələm əhlinin çoxu hindistana qaçaraq orada farsca yeni şer məktəbi təşkil etdilər və buna "hindi səbk" deyildi.
12- əbu hənifənin məzarını sökdürüb sümüklərini çıxartdı və yerinə bir köpək basdırdı. sonra da məzarı tualet etdirdi. sultan süleyman qanuni bağdadı fəth etdikdən sonra şah ismayıl ədəbsizliyini ortadan qaldırdı və məzarı bərpa etdi.
13- şah ismayıl uşaqlığında cinsi təcavüzə məruz qalmışdı və bunu unuda bilmirdi. bunun üzərinə bayındırlı sünni oğlan çocuqlarına cinsi təcavüzü qanuniləşdirdi.
26. ekşi sözlükle buradaki entry-ləri müqayisə etdiyimdə utandığım başlıq.
yox adam yiyəndi, yox uşaqlarla sevişib bla bla.
öncəliklə şiə deyiləm. bir çox çox başçı kimi səhvləri olub, həm də çox böyük, xüsusilə din mövqeyində. lakin vahid azərbaycan ideyasının ona aid olduğunu hamımız bilirik. ömrünün sonlarına yaxın xətalarını özü də başa düşüb.
siyasətdən ziyadə ədəbiyyatla da məşğul olmuş, çoxlu şeirlər yazmışdır. bir çox osmanlı şairindən fərqli olaraq əsərlərinin çoxu türkcədir. bir dərdim var min dərmana dəyişmərəm sözlerinin müellifidir bu şair.
(bax: dəhnamə)
10. qəti bir şəkildə tariximizə aid etmədiyim şəxs səfəvilər irandı, osmanlı türkiyə, şirvanşahlar isə azərbaycan, qumun isfahanın yəzdin harası azərabycandı axı niyə gopa basmağı sevirik biz??
11. böyük azərbaycan türkü. birləşik azərbaycan qurucusudur. çox təssüf ki, sərhədlərini mükəmməl bir şəkildə cızdığı o vətən torpaqlarından əsər qalmayıb. şiəliyi yaymaqla bir şah əsəriylə daha qəlblərdə iz qoyub. bəziləri bunu sef tərəfdən qiymətləndirir, hemin şəxslərin o böyük şəxsiyyəti tanımadıqlarını düşünürəm. qürurla deyirəm: mən şah ismayıl nəvəsiyəm.
27. tarixdәki sonuncu azәrbaycan dövlәti olan (uzun ömürlü) ağqoyunlu dövlәtini çökәrdәrәk yerindә radikal islami dövlәt quran şәxs. yaxşı vә pis olması mübahisәyә açıq mövzudur amma dahi olmağına şübhә yoxdur. şәxsi fikrimcә xәtai azәrbaycandakı dövlәtçiliy әnәnәsini mәhv edәn şәxsdir. nәticә etibari ilә azәrbaycana verdiyi zәrәrlәr xeyirlәrindәn qat-qat çoxdur.
24.sultan səlimə yazdığı məktublardan birinin ingiliscəyə tərcümə olunmuş halı:
today i have come to the world as a master. know truly that i am haydar's son.
i am fereydun, khosrow, jamshid, and zahak. i am zal's son (rostam) and alexander.
the mystery of i am the truth is hidden in this my heart. i am the absolute truth and what i say is truth.
i belong to the religion of the "adherent of the ali" and on the shah's path i am a guide to every one who says: "i am a muslim." my sign is the "crown of happiness".
i am the signet-ring on sulayman's finger. muhammad is made of light, ali of mystery.
i am a pearl in the sea of absolute reality. i am khatai, the shah's slave full of shortcomings. at thy gate i am the smallest and the last
32.#181250 bir az məntiq işlətsək əlbəttə görərik ki, düzgün deyil. trabzondan təbrizi inidiki dövrdə 11 saata yaxındı yol. gör o vaxt atla neçə günə gedirlərmiş, yəni yavuz sultan səlim işi gücü buraxıb şah ismayılla şahmat oynamağa getmirdi yəqin. ismayıl xətayi də şah idi, hər qarşısına gələnlə (xalqdan biriylə) şahmat oynamazdı, hər adamı da içəri buraxmazdı. *
glş
1. i ismayıl sefevi, şah ismayıl şeyx heyder oğlu şeyx cüneyd sefevi sefevi teriqetinin rehberi, azerbaycan ve iran şahenşahı, sefeviler dövletinin banisi, klassik azerbaycan şairi. azerbaycan türkcesi tarixde ilk defe dövlet dili kimi şah ismayıl xetai zamanı istifade olunmuşdur. şeirlerini "xetai" texellüsü ile yazmışdır
12. allah bu insana layiq olduğunu versin.*
ölübdü yoxsa bəd dua edərdim
. allah yavuz kimi igid çıxardı tarix səhnəsinədə bunun şərrindən qurtuldu cümlə-aləm.
15. qardaşı oğlunu xedim eletdiren, sünni mezhebine sahib olan müselmanlara qan udduran 15 yaşında sevefivi dövletinin şahı olub. sonra merdliyi ve qehramanlıqına göre döyüşü uduzub. sonra içkiye qurşanıb mede kanserinden ölüb.
5. bütün gün bunu edib onu edib deyə beynimizi sikdikləri şair. əslində tam əmin deyiləm amma bəzi yerlərdən oxumuşdum ki bir pox olmayıb. qorxağın yekəsi olub. arvad uşağını qoyub döyüşdən qaçan peysər olub. şairliyinə sözüm yoxdu ümumiyyətlə şerdən zəhləm gedir oxumuram da şəxsiyyəti barədə çox az məlumat var. olan məlumatları da göt boyda edib başımıza sıçırlar bütün gün.
20. səfəvilər dövlətinin banisi,azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biri..müasir dövrdə çox tənqid olunsa da məncə azərbaycan tarixinin ən görkəmli şəxsiyyəti olmuşdur..daha yeniyetməlik vaxtında hakimiyyətə gəlib sıfırdan o boyda dövlət qurmaq heç kimin götü üçün deyil..təbii ki yeniyetməlik dövründə hakimiyyətə gəlməsi böyüklərindən görməməsi də onun bəzi səhvlər etməsinə səbəb olmuşdur..
buna baxmayaraq yenə də bu insan mənə tam çatmır..gah kişilik nümunəsi göstərib gah da ağıla sığmaz dərəcədə murdar hərəkətlər etmişdi..məsələn ona çaldıran döyüşündən qabaq saylarının osmanlı ordusundan qat-qat az olduğu üçün osmanlı qüvvələrinə gecə xəbərsiz hücum etməyi məsləhət görsələr də cavabı "mən karvan basan quldur deyiləm" olmuşdur..düzdür bu ən böyük səhvlərindən biri olsa da ən azından fair-play qaydalarına riayət elədiyi üçün respect düşür..bir tərəfdən də sultan səlim hakimiyətə gələndə ona hədiyyə kimi pox göndərməsi də insanın gözündən salır..bu arada sultan səlim də əvəzində ona türk paxlavası göndərmişdir və mesaj çatdırmışdır ki hərə öz yediyindən göndərər..
adının xətai qoyulmasının səbəbini də müxtəlif qaynaqlarda müxtəlif cür göstərilmişdir..məsələn bir mənbədə deyildiyinə görə şiəliyi yayaraq müsəlmanlar arasında nifaq saldığına görə olsa da digər mənbədə deyilir ki arvadı döyüşlərdə bununla yanaşı vuruşurmuş döyüşlərin birində əsir düşəndə mən nə xəta elədim demişdir və bundan sonra adı elə qalmışdır
çaldıran döyüşündə məğlub olduqdan sonra qılıncı ilə topu ikiyə ayırması da məşhur hekayələrdəndir..deyilənə görə sultan səlim əmr eləmişdir ki o qılıncı tapıb ona gətirsinlər...sultan səlimhəmin qılıncla nə qədər topa vursa da topu ikiyə ayıra bilməmişdir və qəzəblənmişdir ki şah ismayıl həmin qılıncı verməyib ona..bu zaman şah ismayılın cavabı da belə olmuşdur "qılınc həmin qılıncdır amma qol həmin qol deyil"
2. dahi adam, bi o qədər də azərbaycanı böyrü üstünə qoyan adam. tarixdə ilk dəfə türkcəni imparatorluğun rəsmi dili kimi elan edən sərkərdə. xətai təxəllüsüynən nə pox yediyi bilinməyən zamanının yaxşı oğlanı
17. haqqında yazılan tarixi mənbələrdə biraz uydurmalara yol verilmişdir. amma yenə də digərlərilə müqayisədə çox iş görüb bu qaqaş. azərbaycan dilinin dövlət dili elan etməsi filan məsələn.
14. 6 oğlu, 7 qızı olmuş səfəvilərin ilk şahı. oğulları:
rüstəm mirzə, şah təhmasib, sam mirzə, alxas mirzə, bəhram mirzə, hüseyin mirzə;
qızları:
fülanə bəyim, güniş xanım, xanış xanım, pəri xanım, məhinubanu xanım, şahzeynəb xanım, firəngiz xanım
39. Burdakı bəzi yazarlar sırf şəriətlə yaşadığı üçün şah haqqında pox da bilmədən gedib səhih olmayan, ordan burdan oxuduqlarını gəlib burda yazırlar. Amma onların yazıları şahın əsalətinə kölgə sala bilməz. Bu gün 17.07.2022 tarixində 535 yaşı olan böyük şəxsiyyəti hörmətlə yad edirik!
Hak La ilahe illallah
illallah şah illallah
La ilahe illallah
illallah şah illallah
sen Alimsin güzel şah
şahım eyvallah eyvallah
Şah Hatayim ey gardaşım (la ilahe illallah)
Güzel olur hep bu işler (la ilahe illallah)
secdeye indi tüm başlar (la ilahe illallah)
Muhammed doğdu bu gece (la ilahe illallah)
Hak La ilahe illallah
illallah şah illallah
La ilahe illallah
illallah şah illallah
sen Alimsin güzel şah
şahım eyvallah eyvallah
Hak bizi mahrum eyleme
Kurulsun ulu divanlar
Canımızı, serimizi
vermeye gelmişiz canlar
Hak La ilahe illallah
illallah şah illallah
La ilahe illallah
illallah şah illallah
sen Alimsin güzel şah
şahım eyvallah eyvallah
Esti muhabbet yelleri
Kokusu sarmış elleri
Cennet bağının gülleri
vermeye gelmişiz canlar
Hak La ilahe illallah
illallah şah illallah
La ilahe illallah
illallah şah illallah
sen Alimsin güzel şah
şahım eyvallah eyvallah
28. hələ də mal-mal şiə-sünnü söhbətlərinin mərkəzində olan azərbaycanlı dövlət başçısı.
indi bu mövzu bir qırağa, ürəyimi bir açım bu şiə-sünnü mövzusunda. şiə-sünnü nə deməkdi? vallah bir pox demək deyil. mənim hardansa yadıma gəlmir ki, peyğəmbər bölsün insanları şiə-sünnü deyə. nədir şiə-sünnü? biri deyir əsl islamçılar şiədi, o biri deyir, peyğəmbər özü sünnü olub. müsəlmanları şiə-sünnü olaraq böləsən, sonra islamın gözəlliklərindən danışasan. başqalarına inancına görə şər atasan, ancaq islamın humanistliyindən danışasan. keçmişdə yaşamış bir-iki dılğırın başlatdığı işi davam etdirəsən, ancaq islamın gerçəkliyindən danışasan. bax, bir şey deyəcəm. heç kim inciməsin. gerçək islam bu deyil. məndən soruşulanda ki, şiəsən-sünnü, mən deyirəm müsəlmanam. mənim gözümdə ateistlər özünü şiə və sünnü olaraq adlandıranlardan daha üstündür. dini gözəlliklərdən danışıb, sonra bölücülük etmək ikiüzlülükdür.
o ki qaldı şah ismayıla, şah ismayıl, etiraf edin, ya da etməyin, azərbaycan tarixində böyük bir rol oynamış şəxsdir. parça-parça olmuş azərbaycanı vahid bir təbrizdə birləşdirən şəxsdir, o dövrki harınlamış imperatorlara və vəzifəli şəxslərə dərsini vermiş şəxsdir. azərbaycanı yeni bir tarixə qovuşduran şəxsdir.
indi etdiyi bir axmaqlıqda (ki, bunun axmaqlıq olduğu danılmazdır) şiə-sünnü söhbəti ilə azərbaycandaki sünnülərə zülm edib, lakin bunu başladanın sultan səlim olduğunu unutmamaq lazımdır. ismayıl qələbələri ilə məşhurlaşdıqdan sonra osmanlıda minlərlə şiə şahın ətrafında birləşməyə başladı. sultan səlim isə onları tutub qırmağa başladı, şiələr təqibə məruz qaldı, kütləvi ölümlər adi hal aldı. belə olduqda, şah ismayılın qarşı-hücuma keçməməsi və ölkəsindəki sünniləri öldürməməsi, sadəcə, siyasi cahillik ola bilərdi. lakin şah bunu etmədi və o dövr üçün ən düzgününü etdi. əgər onun yerində mən olsam, bunu edərdimmi? edərdim.
daha sonra. şah ismayıl nə edibsə, etsin, azərbaycan tarixində ən böyük rola malik olan şəxslərdəndir. və biz tarixdə belə bir qohumumuz olduğuna görə fəxr etməliyik. uzun həsən üçün fəxr etməliyik, qara yusif üçün fəxr etməliyik, təhmasib və abbas üçün fəxr etməliyik. onların hərəsinə bir mız qoymalı deyilik. əgər biz özümüz özümüzünkini saymadıqdan sonra, digər insanlardan nə gözləyə bilərsən ki?
tak şto, cahilliyinizi hamının içində bəlli etməyin.
36. azərbaycan bugün varsa bu adama borcludur. şiəliyi yayması, fanatik dindarlığı və s. səbəbdən sevilməyə bilər amma ümumilikdə azərbaycan üçün çox şeylər etmişdir. mənə görə isə şiəlik haqq məzhəb olduğundan bunda təqsir yoxdur. həm də ərəblərin uydurma, şana şöhrətə tapınan "əməvi" dinindən uzaq olmağımız baxımından yaxşıdır. qısaca bizim üçün əsl hökmdardır. şahı sevməyənlər isə ancaq osmanlıcılar, azərbaycandakı satqın türkiyəci tayfası və sünni yobazlardır.
)