1969-cu ildə isveçli psixiatr elisabeth kübler-ross tərəfindən ortaya atılmış modeldir. psixiatr bu barədə ilk "On Death and Dying" adlı kitabında bəhs edib. elmi araşdırmalar bu beş mərhələni tam olaraq təsdiqləmədiyi və insanların yas dövrünü fərqli keçirdiyi üçün əksəriyyət tərəfindən bu model qəbul olunmur və boş fərziyyə hesab edilir.
yas - yaxınından ayrılıq, boşanma, ölüm, ölümcül xəstəlik sonrası hiss edilən ağır kədər və iztirab duyğusudur. bu modelə görə, yas tutan insan 5 mərhələdən keçir.
1. inkar mərhələsi
bu mərhələdə insan reallığı inkar edir, qəbullanmır. gerçəklikdə yox, bir növ yaşamaq istədiyi düşüncələr içində yaşayır. bir növ bədənin müdafiə mexanizmidir, şok və inkar duyğusu insanı uyuşdurur, belə ani və ağır dəyişikliyə qarşı durulur. inkar mərhələsindən çıxmağa başlayanda insanın basdırdığı duyğular üzə çıxır və ağır kədər yüklənir.
məsələn, ağır xəstəlik diaqnozu zamanı inkar etmək, analiz cavablarının yanlış olduğu düşünmək. daha sonra reallıq ağır gəlir.
2. qəzəb mərhələsi
bu mərhələdə insan reallığı qəbullanır, basdərdığı duyğular qəzəb və küskünlük şəklində ortaya çıxır. bir növ maskalanma mexanizmidir. insan baş verənlərin özünə qarşı ədalətsizlik, haqsızlıq olduğunu düşünür. hirsini qarşı tərəfə tökür, başqalarını günahkar görür.
məsələn, ayrılıq zamanı qarşı tərəfin ona pis davrandığını deyib nifrət ifadələri işlədir.
3. şərtləşmə, sövdələşmə mərhələsi
insanın ümid, tutunacaq çarə axtardığı mərhələdir. xüsusən tanrıya üz tutulur - məsələn, "allahım, bu iş düzəlsin, bir daha bu yanlışları etməyəcəyəm". ya da "kaş belə etsəydim", "əgər belə etsəm", "bəlkə belə olsa" deyə ümid yeri axtarmaq. insanın kədərdən qaçıb ümid yeri axtarması.
məsələn, intihar edən dost haqqında "əgər keçən dəfə yazsam, görüşsəm, bəlkə özünə qəsd etməzdi" düşüncəsi.
4. depressiv mərhələ
yasın səssiz dövrlərindən biridir, insan özünü dibdə hiss edir, çıxış yolu görmür, tükənir. reallıq ağır gəlir, ümidsizlik bürüyür. həyatının geri qalanı ilə nə edəcəyini bilmir.
məsələn, birinin ölümündən sonra artıq həyatın mənasız görünməsi, davam etməyin mənasız olduğu düşüncəsi.
5. qəbullanma mərhələsi
insanın reallığı qəbullanıb davam etməli olduğunu anlama mərhələsidir. qəbullanma mərhələsi insanın xoşbəxtliklə dolub kədərdən uzaqlaşması demək deyil. sadəcə, reallığı qəbul edirsən və sonrakı seçimlər, addımlarda bunu nəzərə alırsan. insanın mental durumunun stabilləşdiyi dövrdür. ağrı qəbul edilir artıq, edəcək bir şey olmadığını bilirsən.
məsələn, çox sevdiyin, lakin toksik münasibətdə olduğun sevgiliylə ayrıldıqda bunun hər ikiniz üçün yaxşı olduğunu dərk edirsən.
2. Bir zamanlar Türkiyəli rock qrupu modelin "levla'nın hikayesi" albomunda işlədiyi mövzu. Belə ki albomun 5 mahnısı elə yasın 5 mərhələsinə həsr olunub. Anladığım qədərilə yası tutulan hadisə bir ayrılıqdır.
inkar - Ağlamam zaman aldı
(youtube: )
Mahnının ilk cümləsindən, "Kaç zaman oldu, ben hala gittiğine inanmadım", bir inancsızlıq, reallıqla üzləşməyə həvəssizlik duyulur. Həmçinin "Anlamam zaman aldı" hissəsi ayrılığın baş verməsindən bir müddət sonra belə həqiqətlə hesablaşılmadığının işarəsini verir. Əlbəttə, buradakı inkar, tərk edilənin ayrılığı anlaya bilməməsi, reallıqdan qopuq şəkildə xəyallarda yaşaması "delusional" deyil. Hər şeyi hiss edir və hər şeyi də anlayacaq tutumu var, lakin bu mərhələdə acı həqiqətin gətirəcəyi narahatedici duyğulardan xilas olma ümidi ilə hisslərini basdırır ((bax: repressiya)
), hadisəni inkar edir.
Qəzəb - Bize susmak yakışır
(youtube: )
Bu mahnıda tərk edilən onu tərk edənə qarşı məsafə alır - "Öl, kal ama bu gece yatmam yanında". Əlavə olaraq, "ihanetin zehri var hala kanında" sətri ilə hadisənin yalnızca ayrılıq yox, həmçinin xəyanət olduğunu da öyrənirik. Həqiqəti bir yerdən sonra inkar etməyə müvəffəq olmayan Levla üzə çıxan gücsüzlük, acizlik, dəyərsizlik hissləri altında əzilir və qəzəb, kin duyğularını təcrübə edir. Acıya düçar edilən hər bir insanın ağlından keçirəcəyi kimi, Levla təsəllini əks hücumda görür. Bunu etmək üçünsə əxlaqa sarılır. "ihanet" ittihamı, onu tərk edən adamın Sədaqətini sorğuya çəkməsi ("Sadakat bir çocuktur bazen..."). Əxlaqi normativləri, fərdi dəyərləri qarşısındakını incitmək üçün qılınc kimi istifadə edir. Nietszchenin "kölə əxlaqı" (baxma: slave morality) haqda oxusanız, məğlub edilən tərəfin qalib tərəfi kölgələmək üçün necə əxlaqa sarıldığının nümunələrini görə bilərsiniz. incitmək istəyir, çünki özü incinib. Həyatda, əslində, sizi incitmək istəyən insanların daha əvvəl bir şəkildə sizdən incidiyi gerçəyini bilərsiniz. Bəlkə də, xəbərsiz etmisiniz bunu, amma nəticə olaraq, biri sizi incitməyə çalışırsa, sizin tərəfinizdən bir zamanlar incidilmiş olma ehtimalı yüksəkdir. Levla əks hücumla əvvəlki gücünü bərpa etməyə çalışır, fəqət bu mərhələdə bilmədiyi şey odur ki, bunların hamısı sadəcə topuğa dəyən daş effekti verəcəkdir. Bu hekayədə itirən, uduzan odur və bunu dəyişəcək gücü yoxdur.
Sövdələşmə - Antidepresan gülümsemesi
(youtube: )
Qəzəb Levlaya azca da olsa güc hissi vermişdi. Əks hücumlarla onu tərk edəni dəf edə biləcəyini sanırdı. Lakin artıq uduzanın özü olduğunu anlamağa başlayır. Reallığa birinci dəfə bu qədər yaxınlaşmış olur. Məğlub olan tərəf kimi maksimum qazancla durumdan çıxmaq, yerdə qalanlarını itirməmək üçün sövdələşməyə girişir. Levlanın bu razılaşmadan umduğu şeylər ayrılığa baxmayaraq birlikdə olduqları vaxtlarda bir-birilərinə göstərdiyi qayğı, sevgi olur. "Biraz yanımda otur...", "Başımı yaslasaydım omzuna, ağlasaydım öpüp koklasaydım...", "Her canın yandığında, ara derdim yine beni, yapabilseydim gözyaşlarını, yine silerdim...". Əlbəttə, bunların heç birinə sahib ola bilmir, təbii olaraq.
Depressiya - Levla Vazgeçti
(youtube: )
Sövdələşmədən də qazanclı çıxa bilməyən, həmin münasibətilə bağlı sahib olduğu hər şeyi itirən Levla artıq rəsmi olaraq baş verənlərin yasını tutmağa başlayır.
"Levlâ gözünde yaşlarla vazgeçti". Bundan əlavə, mahnıda motivəedici sözlər də var: "Levlâ sil yaşını bunlar da geçti, gülümse biraz, bahar geldi".
Qəbullanma - Sen ona aşıksın
(youtube: )
Artıq hadisənin nə olduğunu tamamilə öyrənirik; Levla başqa biri üçün tərk edilir. O artıq nə bir şey umur, nə də onu tərk edəni incitməyə çalışır. Çəkilir, öz yoluna gedir. Sadəcə getməzdən əvvəl bəzi xatirələri yad edir. Hər şeyi qəbul etməyinə baxmayaraq, məncə, hələ də tam sağalmış olmur. Təssüf hissini hələ də yaşayır. "Neyse seni çok seviyormuş ne tatlı. ona de her şeyim demişsin bana ne kaldı?" - Bir zamanlar ən çox sizə dəyər verən birinin indi başqa birini sizdən çox sevməsi. "Neyse biz de taktık o yüzükleri ona da verme, tutamayacağın sözleri". "Sen ona aşıksın" sözlərini dayanmadan təkrar edir, sanki bunu özünə təlqin edir. Sevdiyi birinin başqasına aşiq olması kimi acı bir durumla dolaysız, birbaşa şəkildə üzləşməyə çalışır.
"Ne pişman ne düşman ne de kahraman olmaya değer
Savaşmam yarışmam kalbin onla çarpıyorsa eğer"
Bu misralarda Levlanın hər şeyi qəbullandığını və artıq heç nəyi dəyişməyi çalışmayacağını görürük.
Albom yasın 5 mərhələsini olduqca artful şəkildə yansıdıb. Model dinləyən birisinizsə, mahnıları yasın mərhələlərindən xəbərdar şəkildə yenidən dinləyin. Bu səfər fərqli hiss etdirəcək.
)