cənnət

əksər dini təlimlərdə adı keçən, mömin insanların ruhlarının gedəcəyi axirək məkanı. istər islam, istərsə də xristianlıq ya digər monoteist dinlər olsun, hər birində cənnət özlərinəməxsus şəkildə işlənilmişdir. ümumiyyətlə isə, mənbələrə istinadən demək olar ki, bəlkə də cənnətin 1000 lərcə poetik təsvirlərinə rastlamaq olar. bunlar da müxtəlif tarixi dövrlərdə mövcud olmuş dini sistemlərin, məzhəblərin təfəkkürünün məhsulu hesab edilsə daha düzgün olar. onu qeyd etmək istərdim ki, cənnətin, bu metafizik anlayışın məzmununun açılıb, mahiyyətinin görüntülənməsində bir sıra ciddi elmi mənbələrə və konkret şəxslərin yazılarına istinad etmiş olacağam ki, bu baxımdan qərblilərin yanaşmaları daha dolğun və ağılabatan səslənir. bütün bu şərhlərin fonunda cənnət məsələsinə məhz islam prizmasından yanaşacağam.

mədəniyyətlərin və svilizasiyaların formalaşıb, təşəkkül tapmasında coğrafi amil bəzi hallarda bilavasiyə rol oynamışdır. həmçinin də ərəb mədəniyyəti və onların təqdimatını vermiş olduqları islam dini kimi. bu coğrafi amillərin təsiri olaraq, quranda belə bir anlayış, cənnət anlayışı meydana çıxır. bəs görəsən bu amillər hansılar idi? əvvəla ərəbistan yarmadasının harada yerləşməsi və hansı xüsusiyyətlərin daşıyıcısı olması çoxumuza məlumdur. ərəbistan yarmadasınının 7 ci əsrdəki halını təsəvvür etsək, daha dəhşətli bir mənzərəylə qarşılaşırıq. bu yarımadada yaşıllığa yalnız yəməndə rastlamaq olar ki, o da çox cuzi . ərəbistan yarımadasında yayda temperatur 60-50 c- ə çatır. bunun nəticəsi olaraq yarımada daim susuzluqdan və quraqlıqdan əziyyət çəkmişdir. ərəblər ən yaxşı halda çöldə yabanı bitən kaktus ağacları altında özlərinə rahatlıq tapmışlar. təsadüfi deyil ki, indiki mədinə şəhərinin adı yəsrib (istidən od tutub yanan deməkdir) olmuş, məhəmməd ora köçdükdən sonra dəyişib mədinə etmişdir. sonradan mədinə şəhəri peyğəmbərə görə xüsusi nüfuz qazanmışdır ki, nəticə etibarilə mədəniyyət termini mədinə sözündən götürülmüşdür. mədəniyyət "mədinəli olmaq" anlamını verir. fikir verin, şəhər peyğəmbərin gəlişinə kimi od tutub yanırdı, istidən qaynayan mənasını verirdi amma peyğəmbər gələndən sonra oldu mədəniyyətin və ən ali əxlaqi dəyərlərin daşıyıcısı olan bir məkan. bundan əlavə xüsusi diqqət ediləcək məqamlardan biri də ərəbistanın kilometrlərcə uzanan sahil xətlərinin olmasın baxmayaraq, bir dənə də olsun liman şəhəri yoxdur. aydın məsələdir, gəmi düzəltmək üçün taxta tapmadıqdan sonra (o dövrdə gəmilər taxtadan hazırlandığından ağaca ehtiyac duyulurdu.) liman nəyə lazımdır?. ərəbistan yarımadası haqda ümumi təsəvvür qzandıqdan sonra, indi gələk cənnətin və ərəbin cənnətdə təsvir olunanlara.

cənnət sözü ərəbcədən tərcümədə, yaşıllıqla, güllə, çiçəklə örtülmüş yer deməkdir. cənnət haqqında quranda çoxlu ayələr vardır. hətta bəzi surələrin əksər ayələri sırf cənnətin təsvirinə həsr olunub. cənnətdə dayanmadan axan sular, çaylar, şərab bulaqları, hurilər, bol-bol meyvələr, yeməklər təsvir olunur. fikir verin, o dövrdə ərəb nədən məhrum idisə, hamısını cənnətdə təsvir etmişdir. cənnətdə ən çox bitməz, tükənməz bulaqlardan, sulardan danışılır ki, real həyatda ərəb nəinki bulaq, heç su da tapa bilmirdi. yaxud şərabın özü islama görə haram hesab olunsa da, cənnətdə şərab da yer alır. bir məqama da diqqət yetirək ki, o dövrdə ipək, xüsusən də çin ipəyi ən bahalı parça hesab edilirdi. və hər bir ərəb ipəyin həsrətində idi. çünki bu parçadan hazırlanan geyimlər daha sərin saxlayırdı. quranda isə, cənnətin təsvirində ipəkdən ağızdolusu danışılır. belə bir nəticəyə gəlmək olarki, cənnət reallıq deyil, təxəyyülün məhsuludur. bəli, 7 ci əsr insanının təfəkkür məhsulu. istisna deyil ki, islama qədər ərəblərin lizza lur kimi tanrıları olmuşdur ki, onlar da bolluğu, bərəkəti təmsil edirdilər. özünüz nəticə çıxarın.

cənnət haqqında yaranan bu ilkin təsəvvürlər ərəblərin yaşıla, suya, və s. nemətlərə olan marağını artırdı. beləliklə, ərəblər hücumlara başladılar. hansı istiqamətə? qərb və azərbaycan istiqamətinə. çünki ərəblər yaşılı bu istiqamətlərdə görürdülər. ona görə də azərbaycana gələn ərəblər bir daha burdan getmək istəmirdilər. hesab edirəm ki, yaşılın islamın rəngi olması, müqəddəsləşdirilməsi məhz bununla bağlıdır. necə deyərlər, ərəb göydə axtardığı cənnəti yerdə tapmışdı. əslində bir tarixçinin də qeyd ettiyi kimi, ərəb bizə islam gətirmirdi, məhz islam idi ki, ərəbləri bizim üzərimizə, daha doğrusu babəyin üzərinə göndərirdi.

volyuntarizm

əqlə, zəkaya deyil, əsasən iradəyə üstünlük verən mənəvi cərəyan. volyuntarizm bütün mövcudatın əsasında iradəni görür, onu əsas fenomenal güc olaraq göstərir. volyutarizmin əsas nümayəndələrindən biri şopenhauer deyirdi ki, biz həyatda öz istəklərimiz arxasıyca qaçır ,nələrisə dəyişməyə çalışır, bu istəklərlə yaşayırıq. lakin bilmirik ki, bizim bütün istəklərimiz dünya iradəsindən asılıdır. nə qədər cəhd etsək də, dəyişə bilmərik.
(bax: arthur schopenhauer )
(bax: friedrich nietzsche)

matriarxat

əsasən anaxaqanlıq kimi bildiyimiz, tunc dövründə əmək alətlərinin təkmilləşdirilməsi ilə ataxaqanlığı ilə əvəz olunan dövr. tarixi araşdırmaların yekunu olaraq belə bir nəticə əldə edilmişdir ki, adı çəkilən dövrdə qadınlar ev işləri ilə məşğul olur, uşaqları böyüdür və ən əsas da odu qoruyurdular. məhz bu xüsusi rola görə, həmin dövr matriarxat adlanır. bu yanaşma qəbuledilən və məntiqi baxımdan da bir o qədər ağılabatandır. lakin, hər bir məsələdə olduğu kimi, hesab edirəm ki, burda da bir fəlsəfi həqiqət, mahiyyət gizlənir.
anaxaqanlığının mövcudluğu qədim dövr insanının məsələlərə empirik yanaşması, və proseslərin mahiyyətini və səbəbini tam olaraq açıqlaya bilməməsi ilə əlaqədar idi. hər şeydən öncə, qadın uşaq dünyaya gətirir ki, bu da xüsusilə diqqət edilməsi labüd olan məqamdır. bəli, qadının uşaq dünyaya gətirməsi, bir növ "yaradıcı" olması, onun qəbilə arasında xüsusi nüfuz qazanmasına yardım etdi. hələ şüuru tam inkşaf etməmiş qədim insanlar bu məsələ qarşısında da aciz qaldılar.necə ki insanlar təbiət hadisələrinin izah edə bilmir və hər hadisəni ilahiləşdirirdilərsə, bu da elə oldu , yavaş-yavaş qadın ilahiləşdirildi. necə ki biz tanrının yaradıcı olduğunu deyir, lakin bu yaradılışı izah edə bilmiriksə, o dövr insanı üçün də elə idi. artıq bu "yaradıcı" nı kənarda axtarmağa ehtiyac yox idi. bundan əlavə qadınlar uşaqları böyüdür, onları bəsləyirdilər. məhz bütün bunların fonunda qadın bir ilahi obraza çevrilmişdi. lakin, tunc dövründə əmək alətlərinin inkşafı və toxa əkinçiliyinin xış ilə əvəz olunmasından sonra vəziyyət dəyişdi. həmçinin burada insan şüurunun inkşafını da qeyd etmək lazımdır. belə olan halda, artıq qadının rolu və nüfuzu getdikcə azalmağa başladı ki, yekunda həmin rol kişiyə verildi. qismən də olsa, insanlar artıq proseslərin səbəbini izah edə bilirdilər. artıq ildırımın çaxması, ya küləyin əsməsi onları təəccübləndirmirdi. bütün bunlara qəbullanan ibtidai insan qadına da həmin reaksiyanı göstərməyə başladı.

marksizm

xix yüzilin əsas təlimlərindən biri. elə bir təlimdir ki, siyasi, iqtisadi, fəlsəfi sferalarda özünə yer etməyi bacarmış, hələ də ideyalarda yaşamaqdadır. təbii ki marksizm deyərkən, ilk ağıla gələn karl marks olur. məhz bu təlim həmin dahi şəxsiyyətin adı ilə bağlıdır. bu məsələdə friedrich engelsi də unutmaq olmaz. marksizm qədər fəlsəfəni siyasi mühitə yaxınlaşdıran ikinci bir cərəyana, dünyagörüşünə, təlimə rast gəlmək olmaz.

marksizmi yaxşı anlamaq üçün marksın və engelsin keçdiyi həyat yolunu bilmək vacibdir. marks və engels almaniyanın ən məşhur universitetlərində təhsil almış, dərin iqtisadi, siyasi, fəlsəfi biliklərə yiyələnmişlər. ilk vaxtlarda marks hegel dialektikasından və idealizmindən təsirlənərək "gənc hegelçilər" adlı təşkilata üzv olur. lakin çox keçmir ki, marks hegel idealizmindən imtina edərək, marterialist mövqe sərgiləməyə başlayır. bu işdə fransız materialistlərinin rolunu xüsusilə qeyd etmək lazımdır. marks materializmi özünəməxsus şəkildə işləmişdi. bununla da dialektik materializmin əsasını qoymuş oldu. marks və engelsin ilk görüşü 1842 ci ildə "reyms" qəzetinin redaksiasında olmuşdur ki, bunu da təsadüf adlandırsaq, heç də yanılmarıq. bu iki şəxsiyyət həmin tanışlıqdan sonra bir-birinin yazılarını ciddi şəkildə izləyərək, diqqətdə saxlamışlar. həmin dövrdə karl marks kapitalist formasiyasının qarşısında dura biləcək olan əsas güc mənbəyi hesab edilən fəhlə sinfinə verdiyi dəstəyə görə purissiya höküməti tərəfindən təhlükəli şəxs elan olunur və təqiblərə məruz qalır. belə olan halda marks ölkəsini tərk edərək, fransya yollanır və burada engelslə ikinci dəfə görüşmək şansı qazanır. bu görüş təxminən 1844 cü ildə baş verir. bu iki dahi arasında yaxınlaşma, sonradan dünya fəlsəfi fikir tarixində dərin bir iz buraxmış oldu çox keçmədi ki, marks və engels "alman ideologiyası", "müqəddəs ailə", "fəlsəfənin yoxsulluğu" əsərləri görüntüyə gətirə bildirlər. bu əsərlər təkcə fəlsəfi deyil, həm də iqtisadi və siyasi tutumuna görə də avropa mühitində bir ilk idi.

sonradan marks fəaliyyətinə görə fransa höküməti tərəfindən ölkədən çıxarılır və marks brüsselə gəlir. burda da çox qala bilməyən mütəffəkkir təzyiqlərin nəticəsi olaraq londona yollanır. lakin london həyatı onun üçün heç də uğurlu alınmır. çünki keçirdiyi ağır, maddi-mənəvi böhran marksı dərindən sarsıtmışdı. marksın çoxlu uşaqları olmuş, lakin baxımsızlıq və müəyyən xəstəliklərdən vəfat etmişlər. yalnız 3 qızı yaşamışdır. marksı bu çətin vəziyyətdə ayaqda tutan xanımı və dostu engels olmuşdur ki, ikinci marksın dolanışığı üçün maddi yardımlar etmişdir. marks 70 ci illərdə dünyadakı bütün proletariarlara səslənərək (əsas da abş), onları birləşməyə çağırırdı və ilk dəfə olaraq i internasianalı yaratmağa nail olur. ii internasional isə marksın ölümündən sonraya təsadüf edir ki, bunun da təşəbbüskarı məhz engels olmuşdur. marksın ən böyük əsəri "kapital"dır ki, 1867 ci ildə i cildi işıq üzü görür. ii və iii cildi isə marksın ölümündən sonra engels tərəfindən çap olunmuşdur. müvafiq olaraq 1885 və 1894 cü illərdə. marksın həyatında baş verənlər, keçdiyi ağır həyat yolu, onun təliminin formalaşmasında və marksizm adı altında görüntülənməsində mühim rol oynamışdır.

marksizm 3 əsas hissədən ibarətdir
1. dialektik materializm
2. iqtisadi-siyasi əlyazmalar
3. elmi kommunizm
dialektik materializm özünəqədər mövcud olan materialist dünyagörüşlərindən tamamilə fərqlənir. marks hegelin dialektikasından bəhrələnərək, onu özünəməxsus şəkildə işləmişdir və materialist təqdimatını sunmuşdur. və xüsusilə tarixilik prinsipindən istifadə etmişdi. filosof deyirdi ki, hər bir formasiyada müəyyən bir üst sinif olur ki, o sinif çoxluqda olan kütləni əzir, özündən asılı hala salır. belə olan halda siniflər arasında ciddi ziddiyyətlər və uçurum yaranır ki, bu da yolverilməzdir. marks sinifsiz cəmiyyət arzulayırdı. o deyirdi ki, xüsusi mülkiyyət ləğv olunmalıdır və yalnız bu halda sosial bərabərlik ola bilər. o insanları haqları uğrunda, cəmiyyətdə statusları uğrunda mübarizəyə, inqilaba çağırırdı. marks "kapital" əsərində izafi dəyər anlayışını işlədir. marksa görə izafi dəyər kapitalizmin ən böyük hilələrindən olub, kapitalın varlanmasının əsas mənbəyi və səbəbidir. izafi dəyər- işçinin iş dəyəri və aldığı pul arasında olan fərqdir. (məsələn, işçi 8 saat işləyib 10 manat almalıdırsa, izafi dəyərə görə 12 saat işləyib 10 manat alır). kapitalizmi ciddi şəkildə tənqid edən filosof yazırdı ki, yalnız sosializm bizi elmi-kommunizmə çatdıra bilər.

marksın gördüyü işlər və ideyaları çox keçmədi ki, bütün avropaya yayıldı və qısa müddət ərzində fəhlə sinifləri öz haqqlarının müdafiəsi uğrunda mübarizəyə başladılar. marksdan təsirlənərək, klara setkin, lelin, pleyxanov kimi şəxsiyyətlər yetişdi. pleyxanov lelini tənqid edərək, onun fikirlərini təkzib edirdi. xüsusın də "aprel tezisləri" adlı əsərini. çünki lelin sosializmin əbədiliyindən danışaraq, ən başlıca amalın elmi kommunizm mərhələsinə keçid olduğunu deyirdi. pleyxanov isə lelinin əksinə olaraq deyirdi ki, hər bir sistemdə olduğu kimi, sosializmin də sonu vardır və heç bir əbədilikdən söhbət gedə bilməz. görünür pleyxanov düz deyirdi. məhz sovyetlər birliyi 70 ildən sonra süquta uğradı və sosialist dəyərlər kapitalizmlə əvəz olundu.

marksizm daha çox iqtisadi-siyasi təlim olsa da, fəlsəfiliyi ilə də bir o qədər diqqətəlayiqdir. lakin bu cərəyan fəlsəfi sitemlər arasında özünə o qədər də yer tap bilmədi. lakin buna baxmayaraq, hal-hazırda marksın, engelsin ideyalarına sadiq qalan çoxlu siyasi-iqtisadi təşkilatlara, qurumlara, sistemlər də qalmaqdadır ki, onlarda öz fəaliyyətlərində marksın, engelsin ruhunu yaşadırlar.

sinergetika

xx əsrin təxminən 70 ci illərində meydana çıxan, 11 ə yaxın elm sahəsinin birləşməsindən yaranan elm sahəsi. konkret olaraq elm adlandırmaq da düzgün olmazdı. 70 ci illərdə belçikada priqojen, almaniyada isə haken bir-birindən xəbərsiz olaraq bu prinsipi işləyib hazırladılar. hal-hazırda sinergetika ilə bağlı 2 böyük məktəb fəaliyyət göstərir:
1. hakenin əsasını qoyduğu ştutqart məktəbi
2. priqojenin əsasını qoyduğu brüssel məktəbi
sinergetikanın meydana çıxması əslində fizika və biologiyanın uzun müddətdir həll etməyə çalışdığı problem ilə əlaqədar idi. həmin dövrdə fizika iddia edirdi ki, təbiətdə təkamül nizamdan xaosa doğru gedir. biologiya isə xaosdan nizama doğru gettiyini iddia edirdi. lakin bu iki fikir ayrılığını, aradakı paradoksu sinergetika həll etməyi bacardı. haken göstərdi ki, təkamül biraktlı proses olmayıb, çoxaktlıdır. təbiətdə təkamül xaosdan nizama, nizamdan xaosa, xaosdan nizama və s gedir (nizam=>xaos=>nizam=>xaos və s.). bunu sadəl bir misal üzərində göstərim. məsələn, dərs başlayır dərs otağında xüsusi bir nizam olur. tənəffüs olduqda isə, nizam pozulur, xaos baş verir. sonra zəng vurulur və nizam yenə bərpa olunur. proses də bu cür gedir. sinergetika göstərdi ki, nizam və xaos anlayışları ayrı-ayrılıqda deyil, bir yerdədir. nizamın daxilində xaos, xaosun daxilində isə nizam vardır.
əvvəllər isə bu anlayışlar tamamilə ayrılıqda nəzərdən keçirilirdi. antik dövrdə xaos dedikdə "qurdun açılmış ağzı" təsvir olunurdu. nizamı isə kosmosla əlaqələndirirdilər. lakin sinergetika bu təsəvvürləri kökündən məhv etdi. hər bir elm sahəsində olduğu kimi, sinergetikanın da özünəməxsus anlayışlar sistemi, prinspləri vardır:
1. sinergetika yalnız mürəkkəb sistemlərdə fəaliyyət göstərir. mürəkkəb sistemlər 2 əsas cəhətində görə müəyyən olunur. sistem elementlərinin çoxluğu və elementlər arasında əlaqələrə görə
2. sinergetik özünü təşkiledən sistemlərlə bağlıdır. sistemin özünü təşkili 2 əsas qüvvə hesabına baş verir: xarici qüvvə hesabına və daxili qüvvə hesabına.
3. sinergetika yalnız və yalnız açıq sistemlərdə fəaliyyət göstərir. ümumiyyətlə sistemlər öz növbəsində 2 cür olur: açıq və qapalı. açıq sistemlər odur ki, xaricdən enerji, impuls, informasiya qəbul etsin. qapalı sistemlər isə xaricdən heç bir informasiya, impuls, enerji qəbul etmir, (cəzaçəkmə müəssisələri) qapalı sistemlər demək olar ki yox dərəcəsindədir.
4. sinergetika qeyri-xətti sistemlərdə fəaliyyət göstərir.
5. sinergetik prinsip dissuputiv olması ilə səciyyələnir

optimizm

hər şeyin müsbət sonluqla nəticələnəcəyini iddia edən dünyagörüşü, fəlsəfi baxış bucağıdır. optimizm özündə nikbinliyi ehtiva edərək, həyati proseslərin, bütünlükdə dünyanın dərk olunanlığını qəbul edir. optimizmin ən güclü nümayəndəsi olan hegel qeyd edir ki, "dünyada elə bir güc, qüvvə yoxdur ki, idrakın qarşısında dura bilsin. bu dünya bütün tərəfləriylə, bütün çılpaqlığı ilə idrakın qarşısında durmalı və idrakın ondan həzz almasına şərait yaratmalıdır". digər bir rasionalist filosof leybinist də optimist mövqedən çıxış edərək yazırdı ki, "bizim dünyamız var olan dünyalar arasında ən idealı və ən gözəlidir. bundan yaxşısını tapmaq olmaz".

modelləşdirmə metodu

ümumtədqiqat metodu olub, öyrənilən obyektin orjinalı əsasında, onun lazımi və mühim tərəflərindən istifadə etməklə modelinin hazırlanmasıdır. modelləşdirmə metodunun tətbiqi bir sıra zəruri hallarda meydana çıxır. məsələn, tədqiq olunan obyektin elə tərəfləri ola bilər ki onun bilavasitə öyrənilməsi mümkünsüzdür, yaxud maddi və iqtisadi durum buna imkan vermir. tutalım dünyanın yaranmasını, ya dinozavrların əmələ gəlməsini öyrənmək istəyiriksə, indiki halda yalnız modelləşdirmə metodu ilə bunu etmək olar. bu metodun tətbiqi prosesin gedişini sürətləndirir, işi asanlaşdırır. əl-buruni məhz modelləşdirmə ilə yerin modelini, yəni qlobusu yaratmışdır.

hal-hazırda bu metod ən çox kibernetika sahəsində tətbiq olunur.

inkişaf

arasıkəsilməz, geriyədönməz olub, müəyyən bir qanunauyğunluq əsasında baş verən, köhnənin sıradan çıxıb yeni ilə əvəz olunmasıyla nəticələnən prosesdir. inkişafın 3 əsas forması vardır :
1. proqressiv inkişaf. bu inkşaf aşağıdan yuxarıya doğru gedirş proseslər sadədən mürəkkəbə, bəsitdən aliyə doğru irəliləyir, sistem daha da zənginləşir və mürəkkəbləşir. məsələn, uşaq doğulduqdan 40 yaşına qədər olan mərhələ.
2. neytral inkişaf. bu mərhələdə sistem daxilində heç bir keyfiyyət və kəmiyyət dəyişikliyi nəzərə çarpmır, inkşaf düz xətt boyunca gedir. məsələn, 40-55 yaş aralığı
3. reqressiv inkişaf. bir növ tənəzzül də adlanır. artıq burada inkşaf yuxarıdan aşağıya doğru gedir. sistem qocalır, ölümə yaxınlaşır. məsələn, 60 yaş və ondan sonrası.
(bax: dialektika )

metafizika

yunan mənşəli söz olub, təbiətdən sonra gələn, təbiətdən üstün duran anlamını verən anlayışdır. (meta- sonra, fizika- təbiət deməkdir) metafizika dialektika nın əksinə olaraq hərəkətsizlik, ətalətlilikdir. əgər dialektika inkşaf haqqında ən univerisal metod hesab olunursa, metafizika tam oalraq əksidir. ilk dəfə bu anlayışa aristotelin "metafizika" adlı əsərində rastlanılır. bu cür adlandırılmasına səbəb, aristotelin buradakı fikirləri əvvəl yazmış olduğu təbiətlə bağlı fikirlərdən sonra gəlməsi ilə bağlıdır. metafizikaya varlıq haqqında təlim, din, kosmologiya ilə bağlı məsələlər daxildir. məsələn, fizika elmi deyir ki, qatıq ağdır. metafizika isə belə deyir : mənə maraqlı deyil qatıq ağdır ya qırmızı. maraqlı olan, qatığın niyə ağ olmasıdır. metafizika hadisələr və proseslərin niyəsini axtarır. təbiət elmlərinin, fizikanın işə yaramadığı məsələlərdə metafizika işə düşür. məsələn, tanrı haqqında olan fikirlər, yaradılış və s. məhz metafizikanın həll etməyə çalışdığı məsələlər sırasındadır.

dialektika

yunan mənşəli söz olub, "mülahizə yürütmək", "mübahisə aparmaq" deməkdir. dialektikanın tarixi çox qədimdir. hələ qədim yunan fəlsəfəsində eley məktəbi nin nümayəndəsi zenon un təlimində görüntüyə gəlir. lakin dialektikanın sistemləşdirilməsi, metod halına salınması məhz hegelin adı ilə bağlıdır. dialektika inkişaf, əlaqələr haqqında ən universal metoddur. metod olmaq etibarı ilə metodoloji funksiyanın daşıyıcısıdır. dialektika təbiətdəki hər növ hərəkəti qəbul edir, onların inkişaf meyllərini öyrənir. nizamlı, nizamsız, xaotik hərəkətlər və s.

dialektik fəlsəfənin bir sıra kateqoriyaları vardır:
(baxma: imkan və gerçəklik )
(baxma: zərurət və təsadüf )
(baxma: forma və məzmun )

dialektikanın özünün isə 3 əsas qanunu var : 1. kəmiyyətin keyfiyyətə keçməsi qanunu 2. dialektik ziddiyyətlilik qanunu 3. dialektik sintez qanunu (inkarın inkarı) .
dialektikanın birinci qanununda, yəni kəmiyyətin keyfiyyətə keçməsi qanununda bir predimentdə nəzərə çarpmayan yaxud hiss olunmayan kəmiyyət dəyişmələri keyfiyyət dəyişmələrinə yol açır. məsələn, insanın başından tüklərin tökülməsi (hansı ki bu prosesdə tüklər tədricən, bir-bir tökülür) , qum anbarında qum dənəsinin azalması, qocalığın gəlməsi və s.
dialektikanın ikinci qanunu olan dialektik ziddiyyətlilik qanuna görə, inkşaf əksilikliklərin vəhdəti və mübarizəsi əsasında baş verir. ziddiyət inkişafı doğurur. məsələn, ağ və qara, evin sağ və sol küncü və s. bu qanun təbiətin istənilən nöqtəsində işləyir. çünki dünyada hər şey bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədədir
dialektikanın sonuncu qanunu olan inkarın inkarı qanununda isə inkşaf inkar əsasında baş verir və burada varisilik əlaqəsi özünün göstərir. bir obyekt bir keyfiyyət halından digər keyfiyyət halına keçərkən, əvvəlki halını inkar edir. lakin bu inkar kökündən söküb atmaq, tamamilə yox etmək deyildir. burada varsisilik əlaqəsi özünü göstərir. yəni obyekt mənfi tərəflərini bərtərəf edərək, müsbət keyfiyyətləri özündə saxlayır və yeni bir keyfiyyət halına keçir. məsələn, şagird tələbə münasibəti məhz inkarın inkarı nəticəsində baş verir. şagird inkar olunur, və şəxs tələbəyə çevrilir. bir müddət sonra isə tələbə inlar olunur, magistr olur. proses bu cür gedir : inkar-inkar-inkar-inkar və s. yaxud digər bir misalda dərslərin bir birini əvəz etməsini göstərə bilərik. birinci dərs başlayır, bir müddət sonra ikinci dərs başlayaraq, birincini inkar edir, eləcə də üçüncü, dördüncü və s.

hegeldən sonra dialektikaya ən böyük tövhəni marks və fridrix engels vermişdir. marksın işlədiyi dialektika hegeldən fərqli olaraq, materialist yönümlü olsa da, aralarında o qədər də ciddi fərqlər yoxdu.

uğursuzluq

müasir psixologiyada uğursuzluğa 4 cür yanaşma vardır. uğursuzluğun səbəbləri məhz bu 4 yanaşma ilə müəyyən olunaraq aşkara çıxarılır. 1. introputiv yanaşma. bu yanaşmaya görə, uğursuzluğa düçar olmuş şəxs bunun səbəbini özündə görür, özünü günahlandırır. məsələn tələbənin imtahandan kəsilməsi, yaxud aşağı nəticə əldə etməsi. 2. ekstraputiv yanaşma. ikinci yanaşmaya görə isə, fərd birmənalı olaraq uğursuzluğun səbəbini qarşı tərəfdə görür, onu günahlandırır. məsələn, imtahandan kəsilən tələbə müəllimləri, imtahan yoxlayan şəxsləri günahlandırır, səbəbkar kimi onları görür. 3. kompensativ yanaşma. bu yanaşmaya görə isə uğursuzluğun səbəbi digər kənar amillərdə axtarılır, digər obyektlər günahlandırılır. hətta buna bəhanə də deyə bilərik. məsələn, imtahandan kəsilən tələbə bunun səbəbi kimi, qələminin yaxşı yazmadığını, otağın həddən artıq səs-küylü olduğunu misal gətirir, məhz uğursuzluğa səbəb kimi bu kimi halları qeyd edir. 4. kauzitiv yanaşma. bu yanaşma ən obyektividir və deyərdim ən doğrusudur. çünki kauzitiv yanaşmada uğursuzluğun real səbəbləri axtarılır. məsələn, imtahahanda uğursuz nəticə əldə edən şəxs real səbəblər axtarır, birbaşa olaraq özünü yaxud digər şəxsləri əsassız yerə günahlandırmır.