4. iki həftə əvvəl babam öləndən sonra gözlüyürdüm ki, evdəkilər kədərli olacaqlar, ən azından o adam yoxdu day. ama evə gəlib bu mənzərə ilə qarşılaşıram:
"kişi qızıl üzüyünü böyük nəvəsinə vəsiyyət edib, o birisini buna, bu birisini də buna".
ətrafımdakı insanların əksəriyyəti müsəlmandır və gördüyüm odur ki, yaxını vəfat eliyəndə hüznlənməkdənsə filan məclisləri, qonağları necə yola verəcəylərini düşünürlər. bəlkə də din daha çox sevilərdi ən azından mənəvi rahatlıq üçün vasitə kimi, ama insanlar biri öləndə yas saxlamaqdansa * "gələndə on kilo ət al bozbaş üçün" deyirsə qəribə gəlir mənə. bir də deyə bilərsiz ki, din bunu tələb eləmir, bu azərbaycanlıların həmişə olduğu kimi şişirtməsi, "camaat nə deyər?!" söhbətləridi. ama hərhalda din haqda yox, "yas mərasimi" haqda düşünürəm bu cür.
5. azərbaycandakı programı aşağıdakı kimi olan mərasimlər:
pre yas: məclis neçədədi? kişilər 1-də, qadınlar 3-də, çadır harda qurulub? kimin yanına basdırdılar? çox uzaqdı kim gedəcək ora indi?
səhər: yas mərasiminin açıq elan edilməsi, mollanın ağzını-gözünü əyərək əsl ərəb olmaq istəyirmiş kimi vurğulu ərəbcə duaları.
günorta: sanki ölünün məclisində yeyib-içmirmiş kimi yalançı sükunətlə yeməyin dibinə vurmaq. mollanın gopdan hekayələri, hədis nağılları.
afternoon: uzaqların dağılışması, yaxınların samovar çayı eşliğinde ev, mülk söhbəti. məclis təşkilatçısının pul söhbəti.
axşam ev: məclis təşkilatıyla bağlı dedi-qodu, ölən şəxslə bağlı bir-iki "yaxçı kişiydi" söhbəti, abırsız qohumun bir-iki gülməli əhvalatı, üçü, beşi, yeddisi, 40-nın müzakirəsi.
yatmağa gediş.
son.
11. Təsəvvür edin. Sənin anan, atan və ya qardaşın, bacın vəfat edib sənin isə dərdivə bax; Uzaq qohumlar, əslən eyni kənddən olduğun adamlar gələcək, sən bunların oturması üçün çadır kiralamalısan ya da mərasim evi. Görəsən stulların sayı çatacaq mı? Yemək məsələsini necə həll edək? Bunların xərcini qarşılamaq məsələsini qoy qırağa, yaxın birisini itirmənin verdiyi acı və beyin yorğunluğu ilə çadır axtarmalısan, mərasim evi axtarmalısan, vaxtını, quraşdırılmasını danışmalısan. Bu cür işləri adətən pul qarşılığında görərlər, hər hansı bir şirkətdə, qurumda. Şirkət daxili və ya xarici iş görüşmələri üçün məkanları, restoranları təşkil et əvəzində maaşını al. Belə bir işdə işləsən Anan, atan vəfat etdiyi gün sənə əmək haqqı ödəyən şirkət də heç o gün belə işlərlə məşğul olmağıvı istəməz, səni başa düşərlər get dincəl, toparlan sonra işə gələrsən deyərlər. Belə bir iş qarşıva çıxsa bəlkə heç bəyənməzsən də, deyərsən ki "azdır maaşı, dəyməz bu qədər əziyyətə". Amma indi bu işi görürsən üstünə bir də xərcini də öz cibindən qarşılayırsan, özü də anavı itirdiyin gündə. Anavı itirməyin acısını yaşamaq istəyirsən, tək qalıb ağlamaq istəyirsən amma fikir imkan vermir ; görəsən nə qədər adam gələcək, stulların sayı çatacaq mı?
8. toydan daha mənasız olduğunu düşündüyüm zad . əgər insan öldüsə onun nə harada basdırılması , nə öləndən sonra qohumların 1il yas tutması , nə də yas mərasiminin təmtəraqlı keçirilməsinin ölən üçün heç bir mənası yoxdur . bu insan öldü , yəni bitdi . o sadəcə qaranlığa qərq oldu . istəyirsiz heç basdırmayın yandırın nə mənası var ki ? heç deyilsə ölənin sağ vaxtlarına hörmət edib o artist yığıncağını təşgil etməyin .
7. hər toplanışı, hər sosial fəaliyyəti, hər bir mərasimi sırf bir şou, illa bir farmazonluq , məhz bir göstəriş vəsiləsi sayan fürsətcil məmləkət insanımın əlinə az az düşən imkanlardandır. ad günlərini, yubileyləri, toyları filanı bildik də, yasda elədikləriniz nədir? köpəyoğlunun uşaqları, heç olmasa öləni və yaxınlarını rahat buraxın, adamlar bilmir ki, ya itirdiklərinin acısını çəksin yoxsa sizin qabağınıza necə çıxacağını hesablasın. bilmirik mollanı razi salaq yoxsa qarın doyurmağa gəlmiş kütləni. bilmirik acımızı çəkək, yoxsa qeybətçil yaxınların dedi qodusuna fürsət törətməyək. bilmirik yoxsulları acları doyuraq yoxsa qarunqululara qulluq edək. sifətinə "kədər maskası" taxıb gəlib, güya nəyəsə şərik çıxır əmmaa, doyub tıxanacan da boğmalanır. hanı bəs kədərimizə şərik olan insanlar? necə keçir boğazından o tikələr? bəs acımızı paylaşırdın? bağışla, çox danışdım. gec də olsa nuş olsun... dəyərli dostlarım həmişə özünüz olun, lütfən, artistlik eləməyin...
3. dindən başı çıxmayan bir mollanın yenə dindən başı çıxmayan müsəlman camaatına "u" şəkilli düzülmüş stolların başına oturaraq açıq xütbə verməsidir. mövsümündən aslı olmayaraq çay və bozbaş dəyişilməz qalır. yasin sürəsi oxundu zənn edilən mərasimdir. bir də bu mərasimdə qadınların yığışdığı tərəf olur ki hər qadın öz dərdini yada salıb yasin oxunana qədər ağlayır daha sonra hərə öz işinə davam edir. carpediem fəlsəfəsinə bənzərliyini çox düşünmüşəm bu mərasimin.
1. tanım: ölən insanın dəfni ilə əlaqəli icra olunan işlərin cəmidir.
not 1 :ən eqoist və tərki dünya insanın belə adətən başqalarına möhtac olduğunu/olacağını göstərən bir mərasimdir. istər puluyla, istərsə də təmənnasız təşkil edilən bu son vəzifə insan cəmiyyətlərinin ən davamlı, mühafizəkar rituallarını özündə birləşdirir
not 2: düşünmədən mənfi rəy verməyin, söhbət azərbaycansayağı, yolun ortasına qurulmuş çadırdan getmir ****
2. müsəlman bacı-qardaşların öləni yad üçün təşkil etdikləri məclis. ruhunun şad olması məqsədilə ehsan da verirlər. əvvəllər 7 gün təşkil olunurdu. indi də bəzi yerlərdə 7 gün qalmaqdadır. sonradan ölkə rəhbərliyindən tapşırıq gəldi ki, 3 gün olmalıdı, özü də obrazlı desəm, şor-çörəkdən başqa camaata heç nə vermək olmaz. hətta bəzən qəfil gəlib icra nümayəndəliyindən zaddan yoxlayırdılar ki, ölü yiyəsi camaata nə yedizdirir, nə içizdirir. bakıda bir də görürsən yolun ortasında palatka qurub ölənə görə ölülərini söydürürlər. ölü dirilsə, heç vaxt razı olmaz ki, ona görə nə qədər adam yolundan olsun. ona görə də, diqqətli olmaq lazımdı, ölməmişdən qabaq vəsiyyət etmək lazımdı ki, ölü yiyələri elə səhvlər eləməsinlər.
10. Bəzi həmvətənlərimiz üçün bir növ pulsuz yeyib-içmək məclisi də demək olar.
(youtube: )
Hansı ki, əsl məqsədi dünyasını dəyişmiş insanı yad etmək və onun üçün ibadət etməkdən ibarətdir bu məclislərin. Yasda yeyib-içmək adəti əlbəttə ki, ancaq bizim millətə xas olan xüsusiyyətdir. Digər müxtəlif xalqlar müxtəlif cür qeyd edir bu yas mərasimlərini. (bax: everplans.com/articles/funeral-traditions-of-different-religions) Məsələn bəzi millətlərdə açıq tabut mərasimi olur amma Cem Yılmaz demiş yaxşı ki o bizdə yoxdur.
)