13. heç yazmadan keçməyəcəm bir 3 gün əvvəl (yazması belə çətin olan) sinif yoldaşımın yasına getmişdim. dəqiq desək 40 mərasiminə. ailəsi də özüylə birgə getmişdi geriyə ağlamaqdan göz yaşları quruyan nənəsi qalmışdı.
sözün düzü islam adət ənənələrinə elə də aşina deyiləm yəni çox da bilmirəm düzü nədir 3-7-40 keçirilməlidirmi keçirilməməlidirmi. mənə xəbər edilmişdi keçiriləcəyi getməyə bilməzdim. ən azından onun ruhuna hörmət olaraq. bilmirəm normal idi yoxsa yox 3 mərasimindən daha az adam var idi. kənarda küncdə 15-20 dəqiqə oturub qalxacaqdıq. masada ailənin digər yaxınları da vardı. əvvəlcə hər şey normalmış kimi gəlirdi. molla dualar falan oxuyurdu biraz zaman keçəndən sonra masadakılar yavaş-yavaş danışmağa başladılar. hə həmin səhər hacı şahin də dünyasını dəyişibmiş. biraz ondan danışdılar biraz içərisində sinif yoldaşımın da olduğu ailənin bir anda dünyadan köçməsindən danışdılar sonra da dedilər ki, həyat çox qəribədir sabah nə olacağı bəlli deyil nolar ki, aramızdakı bağı gücləndirək həftədə heç olmasa 1 dəfə görüşək. dedikləri normal ola bilərdi ancaq yeri idimi? mollanın dua oxuduğu əsnada, nənənin hay-harayı bütün mərasim zalından eşidildiyi halda heç nə olmamış kimi edilən söhbətlərin yeriydimi? sözdə az öncə almışdı hərəsi əlinə 1 yaylıq timsah göz yaşlarını silirdilər. elə hərəkətlərindən sonra əlbət ki, inanmayacam səmimiyyətlərinə.
hələ o molla, qadının yarasının közünü qoparmaqdan 1 dəfə də olsun əl çəkmədi. onsuz da bu qocalığın verdiyi ağırlığa güclə tab gətirirdi hələ üstləlik həyat ondan 1 gecədə bu yaşına qədər sahib olduğu ən dəyərli varlıqları əlindən aldı.
həmin gün nə qadınlar yas tutdu nə də kişilər. qarın doyurmağa gəlmişdi hər kəs elə bil. elə bil yoxe elə hamsı 1 stəkan çay 1 boşqab dovğa nəbilim bozbaş üçün gəlmişdi. dua oxunur, fatihə verilir, salavat çevirilir eyni masada oturduğum insanlar qarşımda bəhmənkəsin qızının medtexnikuma girib girə bilməyəcəyi haqqında müzakirə edirlər. hələ söhbətləri şirindi kənarda boş bir stul da saxlamışdılar ki, yaxın tanışı gecikir gəlib otursun. bu azmış kimi 2 nəfər də əlavə gəldi oturduğmuz yerdən də durmaq məcburiyyətində qoydular bizi. nə var nə var söhbətləri bərk getsin. yeməkləri gətirirdilər elə yerinə düşdü biz də qalxıb mərasim zalını tərk etdik. bütün bunların hamsı hətta sözlərə tökə bilmədiyim daha artığı cəmi 20-25 dəqiqə ərzində baş vermişdi.
daxllinizdəki ağrı elə də dərin deyilsə, ümumiyyətlə heç hiss etmirsinizsə heç olmasa ölənlərin ruhuna hörmətiniz olsun. o qadının 40 gündür pərişan olmuş halına acıyın heç olmasa. sizin başınıza eynisi gəlsə bəs? heç düşünmürlər görəsən bu sualı. hər şeyi bir kənara qoyuram bir şey olan kimi ilk inanıb sığındığınız allah, din sizə belə mi buyurur? bir müsəlman olaraq vicdanınız rahatdırmı?
hələ dəfn mərasimində mollanın dedikləri adamın ayrı cür bağrını çatdadır. bədbəxt hadisə nəticəsində həyatdan köçmüş ailə haqqında deyir. deyir ki, insanlar bu dünyaya necə gəlirlər elə də kəfənə bürünüb gedirlər. ancaq bunlara heç o da qismət olmadı kəfənə bükməyə bədənləri olmadı. hələ mən bu cümlələri biraz bəzəmişəm. daxilimdəki hiss o qədər kəskindir ki, adını qoya bilmirəm. nifrət, kin yoxsa həzm edə bilmədiyim əsəb,ağrı,acı.
zaman sadəcə ört basdır edir hər şeyi. doğrudur ilk günlər olduğu kimi iliklərimə qədər hiss etmirəm ağrını ancaq ağırdır, sözlük həm də çox. yoxluğu qəbullanmaq asandır, ancaq qəbullandıqdan sonra yaşamaq çətin. o hissə heç vaxt düzəlmir sadəcə üstü köz bağlıyır. tək cızığın gücünə qanayır, qanaması bitir və yenidən közərir. növbəti dəfə yaranın bir daha açılmayacağını ümid edərək.
fikirlərim qarışıqdır, hisslərimsə nataraz.
4. iki həftə əvvəl babam öləndən sonra gözlüyürdüm ki, evdəkilər kədərli olacaqlar, ən azından o adam yoxdu day. ama evə gəlib bu mənzərə ilə qarşılaşıram:
"kişi qızıl üzüyünü böyük nəvəsinə vəsiyyət edib, o birisini buna, bu birisini də buna".
ətrafımdakı insanların əksəriyyəti müsəlmandır və gördüyüm odur ki, yaxını vəfat eliyəndə hüznlənməkdənsə filan məclisləri, qonağları necə yola verəcəylərini düşünürlər. bəlkə də din daha çox sevilərdi ən azından mənəvi rahatlıq üçün vasitə kimi, ama insanlar biri öləndə yas saxlamaqdansa *
mənəvi cəhətdən hiss eləməyi nəzərdə tuturam
"gələndə on kilo ət al bozbaş üçün" deyirsə qəribə gəlir mənə. bir də deyə bilərsiz ki, din bunu tələb eləmir, bu azərbaycanlıların həmişə olduğu kimi şişirtməsi, "camaat nə deyər?!" söhbətləridi. ama hərhalda din haqda yox, "yas mərasimi" haqda düşünürəm bu cür.
5. azərbaycandakı programı aşağıdakı kimi olan mərasimlər:
pre yas: məclis neçədədi? kişilər 1-də, qadınlar 3-də, çadır harda qurulub? kimin yanına basdırdılar? çox uzaqdı kim gedəcək ora indi?
səhər: yas mərasiminin açıq elan edilməsi, mollanın ağzını-gözünü əyərək əsl ərəb olmaq istəyirmiş kimi vurğulu ərəbcə duaları.
günorta: sanki ölünün məclisində yeyib-içmirmiş kimi yalançı sükunətlə yeməyin dibinə vurmaq. mollanın gopdan hekayələri, hədis nağılları.
afternoon: uzaqların dağılışması, yaxınların samovar çayı eşliğinde ev, mülk söhbəti. məclis təşkilatçısının pul söhbəti.
axşam ev: məclis təşkilatıyla bağlı dedi-qodu, ölən şəxslə bağlı bir-iki "yaxçı kişiydi" söhbəti, abırsız qohumun bir-iki gülməli əhvalatı, üçü, beşi, yeddisi, 40-nın müzakirəsi.
yatmağa gediş.
son.
11. Təsəvvür edin. Sənin anan, atan və ya qardaşın, bacın vəfat edib sənin isə dərdivə bax; Uzaq qohumlar, əslən eyni kənddən olduğun adamlar gələcək, sən bunların oturması üçün çadır kiralamalısan ya da mərasim evi. Görəsən stulların sayı çatacaq mı? Yemək məsələsini necə həll edək? Bunların xərcini qarşılamaq məsələsini qoy qırağa, yaxın birisini itirmənin verdiyi acı və beyin yorğunluğu ilə çadır axtarmalısan, mərasim evi axtarmalısan, vaxtını, quraşdırılmasını danışmalısan. Bu cür işləri adətən pul qarşılığında görərlər, hər hansı bir şirkətdə, qurumda. Şirkət daxili və ya xarici iş görüşmələri üçün məkanları, restoranları təşkil et əvəzində maaşını al. Belə bir işdə işləsən Anan, atan vəfat etdiyi gün sənə əmək haqqı ödəyən şirkət də heç o gün belə işlərlə məşğul olmağıvı istəməz, səni başa düşərlər get dincəl, toparlan sonra işə gələrsən deyərlər. Belə bir iş qarşıva çıxsa bəlkə heç bəyənməzsən də, deyərsən ki "azdır maaşı, dəyməz bu qədər əziyyətə". Amma indi bu işi görürsən üstünə bir də xərcini də öz cibindən qarşılayırsan, özü də anavı itirdiyin gündə. Anavı itirməyin acısını yaşamaq istəyirsən, tək qalıb ağlamaq istəyirsən amma fikir imkan vermir ; görəsən nə qədər adam gələcək, stulların sayı çatacaq mı?
7. hər toplanışı, hər sosial fəaliyyəti, hər bir mərasimi sırf bir şou, illa bir farmazonluq , məhz bir göstəriş vəsiləsi sayan fürsətcil məmləkət insanımın əlinə az az düşən imkanlardandır. ad günlərini, yubileyləri, toyları filanı bildik də, yasda elədikləriniz nədir? köpəyoğlunun uşaqları, heç olmasa öləni və yaxınlarını rahat buraxın, adamlar bilmir ki, ya itirdiklərinin acısını çəksin yoxsa sizin qabağınıza necə çıxacağını hesablasın. bilmirik mollanı razi salaq yoxsa qarın doyurmağa gəlmiş kütləni. bilmirik acımızı çəkək, yoxsa qeybətçil yaxınların dedi qodusuna fürsət törətməyək. bilmirik yoxsulları acları doyuraq yoxsa qarunqululara qulluq edək. sifətinə "kədər maskası" taxıb gəlib, güya nəyəsə şərik çıxır əmmaa, doyub tıxanacan da boğmalanır. hanı bəs kədərimizə şərik olan insanlar? necə keçir boğazından o tikələr? bəs acımızı paylaşırdın? bağışla, çox danışdım. gec də olsa nuş olsun... dəyərli dostlarım həmişə özünüz olun, lütfən, artistlik eləməyin...
8. toydan daha mənasız olduğunu düşündüyüm zad . əgər insan öldüsə onun nə harada basdırılması , nə öləndən sonra qohumların 1il yas tutması , nə də yas mərasiminin təmtəraqlı keçirilməsinin ölən üçün heç bir mənası yoxdur . bu insan öldü , yəni bitdi . o sadəcə qaranlığa qərq oldu . istəyirsiz heç basdırmayın yandırın nə mənası var ki ? heç deyilsə ölənin sağ vaxtlarına hörmət edib o artist yığıncağını təşgil etməyin .
3. dindən başı çıxmayan bir mollanın yenə dindən başı çıxmayan müsəlman camaatına "u" şəkilli düzülmüş stolların başına oturaraq açıq xütbə verməsidir. mövsümündən aslı olmayaraq çay və bozbaş dəyişilməz qalır. yasin sürəsi oxundu zənn edilən mərasimdir. bir də bu mərasimdə qadınların yığışdığı tərəf olur ki hər qadın öz dərdini yada salıb yasin oxunana qədər ağlayır daha sonra hərə öz işinə davam edir. carpediem fəlsəfəsinə bənzərliyini çox düşünmüşəm bu mərasimin.
2. müsəlman bacı-qardaşların öləni yad üçün təşkil etdikləri məclis. ruhunun şad olması məqsədilə ehsan da verirlər. əvvəllər 7 gün təşkil olunurdu. indi də bəzi yerlərdə 7 gün qalmaqdadır. sonradan ölkə rəhbərliyindən tapşırıq gəldi ki, 3 gün olmalıdı, özü də obrazlı desəm, şor-çörəkdən başqa camaata heç nə vermək olmaz. hətta bəzən qəfil gəlib icra nümayəndəliyindən zaddan yoxlayırdılar ki, ölü yiyəsi camaata nə yedizdirir, nə içizdirir. bakıda bir də görürsən yolun ortasında palatka qurub ölənə görə ölülərini söydürürlər. ölü dirilsə, heç vaxt razı olmaz ki, ona görə nə qədər adam yolundan olsun. ona görə də, diqqətli olmaq lazımdı, ölməmişdən qabaq vəsiyyət etmək lazımdı ki, ölü yiyələri elə səhvlər eləməsinlər.
12. Mərasimin gedişatı elə olur ki, artıq yığışmanın əsas məqsədi unudulur və sadəcə verilən missiyanın yerinə yetirilməsinə sadiq qalınır. Yeməkləri paylayıb, çayları süzəndən sonra 5 dəqiqəlik dincələndə artıq yadıma düşmüşdü ki nənəm dünyasını dəyişib, hansı ki mən sadəcə olaraq ofisiantlıq etdiyimi düşünürdüm. Sözümün canı odu ki bu boyda edilən şeylərin ölüyə xeyri olması müəmmalıdı. Bunu onsuz bilmək üçün alim olmaq lazım deyil və hamı da onsuz bilir, təzə bir şey deyil bu. Amma insan yazdıqca yazır və bunun qabağında istəsə də, dura bilmir.
10. Bəzi həmvətənlərimiz üçün bir növ pulsuz yeyib-içmək məclisi də demək olar.
(youtube: )
Hansı ki, əsl məqsədi dünyasını dəyişmiş insanı yad etmək və onun üçün ibadət etməkdən ibarətdir bu məclislərin. Yasda yeyib-içmək adəti əlbəttə ki, ancaq bizim millətə xas olan xüsusiyyətdir. Digər müxtəlif xalqlar müxtəlif cür qeyd edir bu yas mərasimlərini. (baxma: everplans.com/articles/funeral-traditions-of-different-religions) Məsələn bəzi millətlərdə açıq tabut mərasimi olur amma Cem Yılmaz demiş yaxşı ki o bizdə yoxdur.
)